Nga Nikolla Sudar*
Historian dhe përkthyes, “Mjeshtër i madh”
(Kushtuar 13 Korrikut – festës së shtetformimit të Malit të Zi).
Çdo popull ka historinë e vet plot ngritje e ulje, por kur bëmat e kryera e lartësojnë atë në kulme të papara, atëherë cilido pjesëtar i tij ndihet krenar, dinjitoz dhe i nderuar.
Pjesë e gadishullit të përmendur të Ballkanit është edhe Mali i Zi, ky vend i vogël, por me histori të madhe, që të kaluarën e lavdishme do t’ja kishin zili edhe shtetet më të fuqishme evropiane.
Mali i Zi është shtet i pavarur dhe sovran. Sot ka një territor prej 18.883 kilometra katorë, me popullsi prej 623.666 banorësh, me kryeqytet Podgoricën, (në të kaluarën pëmendet Cetinja si kryeqendër administrative dhe shpirtërore e popullit malazez). Ky vend kufizohet me Kroacinë, Bosnjën, Serbinë, Kosovën dhe Shqipërinë. Për të parën herë në burimet historike emri “Mali i Zi” përmendet në shekullin 13, si pjesë e territorit të Duklës dhe Zetës, ndërsa në gjysmën e dytë të shekullit 15 në këtë hapësirë zyrtarisht u formua si shtet. Kur themi se e kaluara e këtij vendi është e lavdishme kemi parasysh luftrat dhe përpjekjet shekullore të tij me armiq të shumtë, për të ruajtur integritetin, ekzistencën e vet. Në botë janë shumë të rrallë ato shtete që, të vegjël në numër dhe sipërfaqe, të kenë ruajtur me fanatizëm pavarësinë e vet siç ka bërë Principata heroike e Malit të Zi. Përplasjet më të mëdha në shekuj i ka pasur me perandorinë osmane e cila, në shekuj, ka qenë e detyruar të njihte vullnetin e palekundur për liri të këtij populli heroik. Dinastia Petroviq-Njegosh, (që ishte dinastia sunduese e Malit të Zi prej 1696 deri më 1918) i dha zhvillim të gjithanshëm dhe njohje ndërkombëtare.
Zyrtarisht Mali i Zi u njoh nga të gjitha shtetet, sidomos ato evropiane, në Kongresin e Berlinit, me vendimin e fuqive të mëdha të 13 korrrikut 1878. Kjo është asryeja që kudo, në qytete e fshatra të këtij vendi mik festohet me entuziazëm kjo datë, si “dita e shtetformimit të Malit të Zi.
Pas Luftës së Parë Botërore, u krijua mbretëria serbo-kroato-sllovene, me emrin Jugosllavi. Në këto rrethana Mali I Zi u bë pjesë e mbretërisë, duke e humbur kështu statusin e dikurshëm të shtetit të pavarur.
Një sprovë shumë e rëndë për popujt e Jugosllavisë, sidomos për Malin e Zi, do të ishte pushtimi i vendit nga forcat nazi-fashiste, në prill të vitit 1941. Pikërisht në këto momente deçizive për vendin, populli malazez do të tregonte veten, duke iu kundërvu hapur pushtimit nga fashistët italianë, që në ditët e para të tij. Me vendim të PKJ, u dëguan në Mal të Zi drejtues të njohur si Milovan Gjilas dhe Arso Jovanoviq, të cilët organizuan revoltën e pare të armatosur antifashiste në Evropë. Brenda një kohe të shkurtër u krijuan njësi të armatosura, që arritën mbi 30 mijë vetë të armatosur. Ato mundën të çlironin territorin e Malit të Zi, me përjashtim të qyteteve, ku ndodheshin garnizonet fashiste italiane, të armatosura deri në dhëmbë. Pikërisht u gjet data 13 korrik 1941,si ditë e shënuar në historinë e Malit të Zi, që ky rebelim të shpërthente, duke u bërë shembull frymëzimi për popujt e Evropës që të luftonin fashizmin. Për afro një muaj këto territore u mbajtën të lira, por më vonë u mposhtën përkohësisht nga disa divizione fashiste. Gradualisht në vazhdim u krijuan njësi rë reja partizane, që luftuan deri në çlirimin e plotë të vendit. Në krye të tyre do të spikasnin komandantë të shquar të kësaj lufte, bij të popullit malazez. Më 1945 u krjua Republika Federative Demokratike e Jugosllavisë dhe Mali I Zi u bë njëra nga gjashtë republikat e kësaj federate.
Pas shpërbërjes së Jugollavisë, në fillim të viteve 90 të shekullit të kaluar, Mali i Zi përkohësisht mbeti si pjesë e Federatës Serbo-malazeze. Si rezultat i dëshirës mbarëpopullore, në referendumin e 21 majit 2006, Mali i Zi u pavarësua dhe fitoi praninë ndërkombëtare. Me datën 5 korrik 2006, edhe ish Presidenti i Republikës, së Shqipërisë, z. Alfred Moisiu dekretoi ligjin në formë akti normativ, të miratuar nga qeveria dhe Kuvendi për , “Njohjen e Republikës së Malit të Zi”. Sipas kushtetutës në fuqi ky vend është shtet parlamentar.
Sot Mali i Zi bën pjesë në “NATO” dhe aspiron për t’u bërë pjesë e Bashkimit Evropian.
Për t’u theksuar janë marrëdhëniet shumë të mira midis dy vendeve. Një rol shumë të rëndësishëm në këtë drejtim luajnë pakicat kombëtare, si urë ndërlidhëse për mirëkuptim dhe bashkëpunim midis popujve. Këtu duhet theksuar interesimi i pandërprerë i organeve të pushtetit për organizimin me nivel të veprimtarive të shumta nga komunitetet ekzistuese në vend, që janë pjesë e Komitetit të Pakicave Kombëtare, pranë këshillit të Ministrave.
Para 7 vjetësh nga veprimtari i palodhur Marinko Cullafiq u krijua “Komuniteti i pakicës malazee në Shqipëri, “ZCGA”, që do të thoshte, se tashmë si e tillë, do të organizonte aktivitete specifike për të afirmuar qëllimet themelore për të cilat është formuar, të cilat janë:
– Afirmimi i pakicës malazeze në Shqipëri dhe mbledhja e të dhënave mbi numrin dhe shpërndarjen territoriale të tyre, si dhe pozicionin e statusin e kësaj pakice në Shqipëri. (Ndonëse do të paraqiste vështirësi edhe për shkak të emigrimit).
– Organizimi i ngjarjeve përmes të cilave do të përkujtoheshin data të rëndësishme nga historia malazeze, që janë me rëndësi të veçantë për anëtarët e pakicës malazeze në Shqipëri. (Gjatë këtyre viteve ato kanë qenë të shumta).
– Organizimi i ngjarjeve në të cilat do të afirmoheshin anëtarët e pakicës malazeze në Shqipëri, të cilët kanë lënë gjurmë të forta në kulturë, shkencë, arsim, histori, sport dhe folklo, që me punën e tyre kanë kontribuar në zhvillimin e shtetit shqiptar (si në rastin e mjaft veprimtarëve, psh. i z. N. Sudar, që iu akordua tituli “Mjeshtër i madh”, nga Presidenti i Republikës, apo promovimi i krijimtarisë së shkrimtares Angjelina Kallugjeroviq etj).
– Organizimi i ngjarjeve që afirmojnë marrëdhëniet shqiptaro-malazeze në të gjitha sferat e jetës publike në Shqipëri dhe Mal të Zi. (Sipas kalendarit vjetor të veprimtarive).
Ndër aktivitetet specifike për vitin 2025 – 2026 mund të përmenden:
1. Përkujtimi i 6 janarit, datës kur 394 djem malazezë, që ishin nisur nga Amerika për në Mal të Zi, me ftesë të Mbretit Nikolla, vdiqën në portin e Medovës. Kjo eshte tragjedia me e madhe ne historinë e popullit malazez dhe njihet ndryshe si Titaniku malazez! Ky aktivitet zhvillohet tradicionalisht cdo vit në Sëngjin.
2. Festimi i Ditës së Shen Vladimirit të Duklës. Ky aktivitet tradicionalisht festohet çdo 4 qershor në Elbasan.
3. Festimi i 21 majit, Ditës së Pavarësisë së Malit të Zi – tshmë çdo vit, në Tiranë.
4. Festimi i 13 korrikut, Ditës së Shtetformimit te Malit të Zi – tradicionalisht çdo vit, kryesisht në Tiranë.
Sukseset e arritura në vite për realizmin e veprimtarive rë shumta të komunitetit malazez janë frut i punës së palodhur me përkushtim të jashtëzakonshëm, të përfaqësuesit të komunitetit malazez në Shqipëri, z. Marinko Cullafiq dhe i kryesisë së komunitetit, sidomos i z. Ruzhica Rashkoviq, nënkryetare e komunitetit. Angazhimi shumëvjeçar i intelektualit të shquar, z. Marinko është konstatuar edhe nga autoritetet e Malit të Zi, të cilat së fundi e kanë vlerësuar me titullin e lartë: “Për ruajtjen e kulturës dhe identitetit malazez”. Ceremonia dinjitoze për dhënien e titullit do të mbahet më 25 të këtij muaji, në Podgoricë.
Me këtë frymë vlerësimi dhe mobilizimi do të vazhdojë edhe në të ardhmen Komuniteti malazez në Shqipëri, për t’i shërbyer sa më mirë njohjes dhe bashkëpunimit vëllazëror midis dy popujve, në të mirë të paqes dhe mirëkuptimit në Ballkan.
Përshëndetja për miqtë e ardhur nga Podgorica:
Dragi prijatelji iz Crne Gore,
Vaše prisustvo na ovaj značajan dan potvrđuje činjenicu da domovina ne zaboravlja svoje sinove, koji iz raznih razloga žive van njenih granica. Isto tako, mi, smješteni u ovoj gostoljubivoj zemlji, sa punim pravima kao domaći stanovnici, ne zaboravljamo domovinu i trudimo se da širimo njene najbolje vrline, doprinoseći tako jačanju prijateljstva između naša dva naroda, zarad mira na Balkanu.
===================================
Të nderuar miq të ardhur nga Mali i Zi,
Prania juaj në këtë ditë të shënuar vërteton faktin se atdheu mëmë nuk i harron bijt e vet, që për rrethana të ndryshme jetojnë jasht kufijve të tij. Gjithashtu edhe ne, të ndodhur në këtë vend mikpritës, me të drejta të plota si vendasit, nuk e harrojmë atdheun mëmë, edhe përpiqemi të propogandojmë virtytet më të mira të tij, duke kontribuar kështu në forcimin e miqësisë midis dy popujve tanë, në të mirë të paqes në rajonin e Ballkanit.
*Fjala e Nikolla Sudar në Ditën e Shtetformimit të Malit të Zi dhe 7-vjetorin e Shoqatës ZCGA
Tiranë, më 11 korrik 2025.
/Argumentum.al
