Në mbrëmjen e 20 Qershorit në Tiranë, Ambasadori i Kroacisë në Shqipëri, Zlatko Kramarić, prezantoi për publikun shqiptar botimin në gjuhën shqipe të librit të tij më të fundit, Edhe pas Titos – Tito. Ky botim, i cili është i dyti i autorit në shqip, pas Kritikës së mendjes politike, shënon një moment të rëndësishëm për thellimin e marrëdhënieve kulturore dhe intelektuale ndërmjet Shqipërisë dhe Kroacisë.
Në fjalën e tij, Ambasadori Kramarić e bëri të qartë qëllimin e këtij libri:
“Kur e titullova librin tim Edhe pas Titos – Tito, nuk po thërrisja fantazmat e së kaluarës. As nuk po i përkushtohesha nostalgjisë. Po përpiqesha të përshkruaja një fenomen që shumë prej nesh në shoqëritë post-komuniste e njohin mirë: Kemi ndryshuar letrën e murit, por kemi mbajtur të njëjtat mure.”
Sipas Kramarić, libri nuk është biografi e Titos, por një diagnozë e saktë e një realiteti politik ku autoritarizmi vijon të jetojë edhe pas rënies së ideologjisë që e solli. Ai e quan këtë dukuri Titoizëm pa Titon – një jetë e dytë politike ku zakonet e vjetra vazhdojnë në sistemet e reja.
“Tito, qoftë si mit apo kujtim, vazhdon ta përndjekë rajonin tonë,” theksoi ai. “Disa e kujtojnë me krenari, të tjerë me hidhërim – por shumë pak janë indiferentë. Kjo vetë është domethënëse.”
Në libër, Kramarić shqyrton mënyrën se si ndërtimi i liderëve të përjetshëm, personalizimi i shtetit, heshtja e mendimit ndryshe dhe manipulimi i kujtesës vazhdojnë të jenë pjesë e jetës politike – edhe në vende që vetëquhen demokratike.
Ky nuk është vetëm një problem rajonal. Por këtu, në Ballkan, ndihet veçanërisht i njohur: centralizimi i pushtetit, Udhëheqësi i përjetshëm, shteti si pronë personale, kujtesa selektive e së kaluarës… Ju duket e njohur?
Pra, po, Dhe Pas Titos – Tito nuk ka të bëjë me ringjalljen. Ka të bëjë me përsëritjen.
Por shpresoj se ka të bëjë edhe me rezistencën – rezistencën intelektuale, morale dhe qytetare ndaj normalizimit të reflekseve autoritare. Këtë nuk ia kemi borxh Titos, por vetes – dhe veçanërisht atyre që ende besojnë se demokracia është më shumë sesa thjesht një procedurë, por një kulturë përgjegjësie. Në këtë kuptim, titulli i librit tim nuk është një provokim historik. Është një diagnozë. Por mbi të gjitha, shpresoj që libri të lexohet si një akt modest rezistence – një kujtesë se demokracia kërkon më shumë sesa votimi. Ajo kërkon kujtesë, vigjilencë dhe guximin për të thënë: jo, e kemi parë këtë më parë, nënvizoi Ambasadori e njëkohësisht autori i këtij libri, Zlatko Kramaric.
Libri prek edhe tema të tjera aktuale si lodhja nga imitimi demokratik pas rënies së Murit të Berlinit, rritja e regjimeve hibride në Ballkan, rënia demografike, dhe sfidat që përballojnë kombet e vogla në epokën e globalizimit dhe migrimit.
Një moment i veçantë i mbrëmjes ishte nderimi i znj. Anita Sikić, drejtore e Shtëpisë Botuese Universitare të Kroacisë (Hrvatska sveučilišna naklada), të cilën ambasadori e përshkroi si një lexuese të vëmendshme dhe redaktore të pakompromis.
“Anita kërkonte më shumë sqarime, shpesh kishte të drejtë – duhet të jem i ndershëm,” tha ai me humor. “Sigurisht, të gjitha dështimet qëndrojnë mbi ndërgjegjen dhe kokëfortësinë time.”
Ambasadori gjithashtu përmendi nevojën për një bashkëpunim më të ngushtë kulturor mes Shqipërisë dhe Kroacisë, duke përmendur figurën e Milan Šufflay, albanologu i madh kroat i cili u vra nga regjimi i Beogradit në vitet ’30 për shkak të përkushtimit të tij ndaj çështjes shqiptare.
“Ky takim mund të jetë fillimi i një bashkëpunimi më të fortë kulturor midis shtëpisë botuese HSN dhe shtëpisë botuese 55. E nëse nuk ka arsye tjetër – veprat e Milan Šufflay janë më se të mjaftueshme për të na detyruar drejt kësaj rruge.”
Në mbyllje, Ambasadori Kramarić u bëri thirrje të pranishmëve ta lexojnë librin me sy kritik:
“Sepse pa vetëdije kritike, nuk mund të ketë shoqëri demokratike”, thekson ai.
Fjala e plotë e autorit, z. Zlatko Kramaric
Zonja dhe Zotërinj,
Është një kënaqësi e madhe të jem këtu me ju sot për promovimin e librit tim Dhe Pas Tito – Tito, tani i disponueshëm në gjuhën shqipe. Do të doja të filloja duke shprehur mirënjohjen time të sinqertë për botuesin që e bëri të mundur këtë.
Ky është i dyti nga librat e mi që përkthehet në shqip – pas Kritikës së Arsyes Politike, tani vjen Dhe Pas Tito – Tito. Jam i nderuar që këto reflektime kanë gjetur një lexues këtu në Shqipëri.
Le të filloj me një rrëfim: kur e titullova librin tim Dhe Pas Tito – Tito, nuk po përpiqesha të thërrisja fantazma. As nuk po kënaqesha me nostalgji. Po përpiqesha të përshkruaja një fenomen – një që shumë prej nesh në shoqëritë post-komuniste e njohin shumë mirë: kemi ndryshuar letër-muri, por kemi mbajtur të njëjtat mure.
Tito, qoftë si mit apo si kujtim, vazhdon të përndjekë rajonin tonë. Disa e kujtojnë me krenari, të tjerë me hidhërim – por shumë pak mbeten indiferentë. Dhe kjo, në vetvete, është domethënëse. Na tregon se Tito nuk është thjesht histori. Ai është një punë e papërfunduar.
Duke shkruar këtë libër, isha më pak i interesuar për Titon si njeri, dhe më shumë për Titizmin pa Titon. Ajo jetë e çuditshme politike e përtejme në të cilën zakonet e autoritarizmit vazhdojnë shumë kohë pasi ky libër flet jo vetëm për ideologjinë që i prodhoi ato është shembur. Madje mund të thuhet se demokracitë tona – në disa momente – sillen si Tito me rroba civile.
Ky nuk është vetëm një problem rajonal. Por këtu, në Ballkan, ndihet veçanërisht i njohur: centralizimi i pushtetit, Udhëheqësi i përjetshëm, shteti si pronë personale, kujtesa selektive e së kaluarës… Ju duket e njohur?
Pra, po, Dhe Pas Titos – Tito nuk ka të bëjë me ringjalljen. Ka të bëjë me përsëritjen.
Por shpresoj se ka të bëjë edhe me rezistencën – rezistencën intelektuale, morale dhe qytetare ndaj normalizimit të reflekseve autoritare. Këtë nuk ia kemi borxh Titos, por vetes – dhe veçanërisht atyre që ende besojnë se demokracia është më shumë sesa thjesht një procedurë, por një kulturë përgjegjësie. Në këtë kuptim, titulli i librit tim nuk është një provokim historik. Është një diagnozë. Por mbi të gjitha, shpresoj që libri të lexohet si një akt modest rezistence – një kujtesë se demokracia kërkon më shumë sesa votimi. Ajo kërkon kujtesë, vigjilencë dhe guximin për të thënë: jo, e kemi parë këtë më parë.
Pas Titos – Tito nuk do të thotë një kthim i mirëfilltë i Marshallit. Do të thotë kthimi i mekanizmave, zakoneve dhe mentaliteteve që supozohej se i përkisnin një epoke tjetër – heshtja e mospajtimit, kulti i udhëheqësit, mosbesimi ndaj institucioneve dhe manipulimi i kujtesës.
Trashëgimia aktuale e Titos është, sigurisht, komplekse. Ai simbolizoi unitetin, por sundoi pa liri politike. Ai ndërtoi një shtet që u ofroi stabilitet dhe dinjitet miliona njerëzve, por me koston e jetës demokratike. E megjithatë, në shoqëritë e fragmentuara dhe të shqetësuara të sotme, ai mbahet mend – ndonjëherë i idealizuar – si një figurë e rendit, sovranitetit dhe drejtësisë sociale.
Por detyra jonë, si intelektualë dhe qytetarë, nuk është ta romantizojmë Titon. As nuk është ta reduktojmë atë në një shënim në fund të faqes. Detyra jonë është të kuptojmë pse kaq shumë nga metodat e tij kanë mbijetuar vdekjen e tij dhe si ato vazhdojnë të formësojnë kulturën tonë politike, shpesh nën emra të ndryshëm.
Ky është shqetësimi qendror i këtij libri. Nuk është një biografi e Titos. Është një përpjekje për ta lexuar të tashmen tonë përmes prizmit të së kaluarës sonë – dhe për të pyetur: pse, pavarësisht premtimeve të tranzicionit, kaq shumë nga gramatika e vjetër autoritare ka mbetur e paprekur?
Ju falënderoj të gjithëve që jeni këtu dhe shpresoj që ky libër do të inkurajojë jo vetëm reflektimin historik, por edhe imagjinatën demokratike – diçka që na duhet tani, ndoshta më shumë se kurrë.
Ky libër flet jo vetëm për trashëgiminë jugosllave, por gjithashtu rezonon me realitetet pas tranzicionit në Shqipëri dhe në rajonin e gjerë. Dikush mund të pyesë me të drejtë: pse rënia e Murit të Berlinit nuk u përqafua plotësisht si një mundësi për ripërtëritje? Pse, në vend që të dëshmonim “fundin e historisë”, përjetuam kthimin e modeleve të vjetra të qeverisjes – të regjimeve autoritare?
Sigurisht, nuk jam i vetmi që e mendon këtë. Ivan Krastev e ka përshkruar në mënyrë brilante “lodhjen e imitimit” në Evropën Lindore, ndërsa Florian Bieber ka ndjekur me kujdes trajektoren e regjimeve hibride në të gjithë Ballkanin. Libri im synon t’i shtojë një zë më shumë kësaj bisede – një zë që herë pas here është personal, herë pas here nostalgjik dhe, duhet pranuar, disi sarkastik.
Në librin tim, unë reflektoj mbi këtë fenomen dhe mbi të tjerët – për shembull, nëse kombet e vogla mund të mbijetojnë në kontekstin e rënies demografike dhe flukseve globale të migracionit.
Kufijtë janë një temë tjetër, përfshirë kufirin midis Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut, i cili për një kohë ishte një kufi “hekuri” – i pakalueshëm dhe simbolik i ndarjeve më të mëdha.
Libri gjithashtu prek rëndësinë e trashëgimisë austro-hungareze në formësimin e trajektoreve politike dhe intelektuale të figurave të tilla si Tito, Krleža dhe Andrić – të cilët të gjithë u formuan brenda asaj hapësire perandorake.
Dhe në fund gjithmonë ka sheqer. Konkretisht, kam një kënaqësi të madhe t’ju prezantoj znj. Anita Sikic, Drejtoreshë e Shtëpisë Botuese Kroate Universitare, një person që është shumë e vlerësuar për pamjen/përmbajtjen përfundimtare të këtij libri. Anita ishte një lexuese e shkëlqyer, shumë kritike ndaj zgjidhjeve të mia, ajo kërkoi shpjegime shtesë (duhet të jem e sinqertë dhe kryesisht kishte të drejtë) sigurisht, të gjitha dështimet e tjera janë vetëm të miat, shkojnë në shpirtin tim dhe kokëfortësinë time.
Prandaj, ju kërkoj një duartrokitje të madhe për Anitën dhe kontributin e saj në krijimin e këtij libri dhe kam përshtypjen se ky ngjarje mund të jetë fillimi i një bashkëpunimi të suksesshëm midis HSN dhe një shtëpie botuese 55 (Kjo më kujton skenën e fundit të filmit kult Casablanca).
Mendoj se ka kuptim të krijohet një bashkëpunim më i fortë midis kulturës shqipe dhe kroate, nëse asgjë tjetër mbresëlënëse (dhe ende të pakrahasueshme) që Milan Suflay është i detyruar të bëjë.
Por këtu nuk do të hapim kapitullin (ose diskutimin) rreth Milan Šuflay-it, sepse kjo do të kërkonte shumë më tepër kohë, të paktën një leksion.
Për ata që mund të mos e dinë, M Suflay është një nga albanologët më të mëdhenj dhe më domethënës të shekullit të 20-të.
Për shkak të përkushtimit të tij ndaj temave shqiptare, M. Suflayu vra nga regjimi i Beogradit në vitet ’30 të shekullit të kaluar.
Kjo mbrëmje është gjithashtu një mundësi për të nënshkruar personalisht kopjet tuaja dhe për t’ju ftuar ta lexoni këtë libër me një sy kritik. Sepse pa vetëdije kritike, nuk mund të ketë shoqëri demokratike.
Faleminderit edhe një herë – dhe mezi pres mendimet tuaja.
© 2025 Argumentum