A nuk duhet që qyteti të riemërtohet TiRama?, pyet gazeta e njohur gjermane “Suddeutsche Zeitung”
Kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, gjen kënaqësi te vizatimi; veprat e tij me ngjyra të forta dhe ndjesi psikodelike ekspozohen në galeri ndërkombëtare – dhe kjo e ka kthyer atë në një figurë tërheqëse dhe të pazakontë në skenën botërore. Por kjo pamje artistike shpesh i shpërqendron njerëzit nga një realitet më kompleks: si politikan, Rama është gjithçka, vetëm jo i padiskutueshëm.
****
Kryeministri i Shqipërisë – Pikturë dhe pushtet
Edi Rama është i lodhur. Mbrëmjen e kaluar, ai u kthye nga SHBA-ja, ku kishte marrë pjesë në dasmën e miliarderit Alexander Soros dhe Huma Abedin, këshilltares politike dhe shoqes së besuar të Hillary Clinton. Në tavolinën përpara tij ndodhet një vizatim – vija dhe rrathë në të zezë dhe vjollcë. Këto të ashtuquajtura “vizatime të përditshme” janë markë tregtare e artistit Edi Rama, pozicioni kryesor i të cilit është kryeministër i Shqipërisë. Ato ekspozohen në të gjithë botën në muze dhe galeri. Ndonjëherë pikturat shumëngjyrëshe të kujtojnë korale, ndonjëherë pjesë bimësh në dekompozim – në çdo rast, ato janë diçka psikedelike, kaotike, madje edhe sensuale. “Por, nuk duhet të nxirrni përfundime për piktorin”, ka thënë dikur Rama.
Vizatimet e tij bëhen gjatë konferencave, takimeve apo bisedave. “Kështu e kaloj pjesën më të madhe të kohës sime. Pa laps në dorë, nuk mund të duroj”, thotë Rama, i cili ka qeverisur Tiranën që nga viti 2013. Një kryeministër që pikturon edhe kur bën diçka tjetër, dhe me sukses – një hobi mjaft i pazakontë për një politikan. Kështu, arti i tij është gjithashtu një tipar unik që e bën atë një figurë rrëzëllitëse. Dhe shpesh të shpërqendron nga fakti që Edi Rama është me të vërtetë kontrovers.
Një takim në qershor
Meqenëse Rama flet me kënaqësi për vizatimet e tij, në mesin e qershorit ka një audiencë në ndërtesën qeveritare në zemër të kryeqytetit shqiptar. Përpara krahut ku ndodhet zyra e tij, papagallët Lulu dhe Pippo ulen në një kafaz. Duket sikur janë vendosur qëllimisht për të përshëndetur vizitorët në hyrje – si frikësim: kur papagallët bërtasin emrat e tyre, britmat e tyre jehojnë nëpër korridoret e gjata. Përballë kafazit varet një vepër arti gjigante nga artisti gjerman Thomas Demand; në anën tjetër qëndron një dollap qelqi në të cilin çdo vizitor duhet të mbyllë telefonin e tij celular, para se të takojë kryeministrin.
Rama, me mjekër të bardhë, i veshur i gjithi me të zeza, duhet të përfundojë një mesazh me tekst para se të ngrejë kokën nga pas tavolinës së madhe. Ai buzëqeshi vetëm një herë, në fund të bisedës gati njëorëshe.
Zyra e tij si një deklaratë
Muret e larta të zyrës së tij janë të mbuluara me letër muri, të shtypur dendur me vizatimet e tij; aty varet një portret i madh i kryeministrit të parë të Shqipërisë, Ismail Qemali. Në shumë vitrina ndodhen dhurata të panumërta shtetërore, përfshirë një kuti koleksionuese të filmit “Kumbari”. Në një cep ndodhet një grumbull i pajisjeve të palestrës; mbi një raft rrobash, varen fanellat e basketbollit. Ka një tavolinë konferencash me karrige transparente prej pleksiglasi që paraqesin emblemën e vendit, shqiponjën, dhe një kënd me divanë prej lëkure për mysafirët zyrtarë shtetërorë. Dhe pastaj është tavolina e madhe prej druri të errët, pothuajse tërësisht e mbuluar me stilolapsa, lapsa me ngjyra, bojëra uji dhe furça. Çdo fëmijë që sheh një rrëmujë të tillë do të dëgjonte: Pastroje shpejt!
I përqendruar, edhe kur nuk shikon
Mos u shqetësoni nëse gjatë bisedës, ai nuk e shikon homologun e tij, thonë njerëzit që e kanë takuar. Nuk është e pahijshme, por më tepër një shenjë se sa i përqendruar është ai. Por, në këtë ditë, ai e lë vizatimin mënjanë, me sa duket shumë i lodhur për t’u përqendruar.
Rama, i martuar dhe me dy fëmijë, preferon të vizatojë në faqet e shtypura të agjendës së tij, të cilat stafi i tij i vendos mbi tavolinë. A i kontrollon një ndihmës për informacione konfidenciale para se t’ia dorëzojë ato? “Jo”, ankohet Rama. “Kjo ndonjëherë mund të jetë problem, sepse letrat për protokollin bëhen të papërdorshme kur vizatoj mbi to”. Ai flet butë sot, por dikush mund ta imagjinojë lehtësisht zërin e tij të thellë me volum të plotë.
Katër mandate, një rekord
Në mesin e majit, Partia Socialiste (PS) e Ramës u rizgjodh me 52 për qind të votave, duke siguruar një shumicë absolute – megjithëse vëzhguesit ndërkombëtarë të zgjedhjeve si OSBE-ja kritikuan fushatën, duke përmendur keqpërdorimin e burimeve publike nga partia në pushtet, ndikimin e padrejtë mbi votuesit dhe frikësimin e punonjësve publikë. Vetë votimi, thonë ata, u zhvillua në mënyrë korrekte. Ai shënoi mandatin e katërt të Ramës – duke e bërë atë kryeministrin më jetëgjatë në historinë e Shqipërisë, tani 12 vjet në detyrë.
Gjithmonë në rreshtin e parë
Javën e kaluar, në samitin e NATO-s në Hagë, Rama qëndroi në rreshtin e parë për të bërë foto—krahas Donald Trump, Keir Starmer, Recep Tayyip Erdogan dhe sekretarit të përgjithshëm të NATO-s, Mark Rutte. Duke qenë gati dy metra i gjatë, është e vështirë të mos vihet re, madje as atletet e tij të bardha, të cilat i vesh shpesh dhe me kënaqësi. Në vitin 2023, ai i tha revistës italiane “Vogue” se sa e rëndësishme është pamja e jashtme.
Por, të qenit në rreshtin e parë në këtë grup të shquar është gjithashtu e habitshme për faktin se, që nga janari i vitit 2025, vendi i tij ka një popullsi prej pak më pak se 2,4 milionë banorësh – dhe një problem të madh emigrimi. Që nga fundi i diktaturës në vitin 1991, thuhet se rreth gjysma e popullsisë është larguar nga atdheu i tyre. Tani, ata duan t’i kthejnë ata, pasi gjërat më në fund po bëjnë përparim. Sipas Bankës Botërore, ekonomia e Shqipërisë është rritur më shpejt në vitet e fundit sesa ajo e vendeve të tjera të Ballkanit. Turizmi është veçanërisht në lulëzim: 11,7 milionë turistë të huaj mbërritën në vitin 2024, një shifër prej 15 për qind më shumë se një vit më parë. Pjesë të mëdha të bregdetit të Mesdheut po zhvillohen vrullshëm; dhëndri i Trump, Jared Kushner, po tregon interes për ishullin e Sazanit në jug, dhe një aeroport i ri është planifikuar për deltën e lumit Vjosa, një park kombëtar i mbrojtur.
A nuk duhet që qyteti të riemërtohet TiRama?
Edhe ndërtimi është i përhapur. Rama po përqendrohet në arkitekturë në një shkallë të madhe. Në kryeqytetin Tiranë, me një popullsi prej rreth 600 000 banorësh, po ndërtohet një ndërtesë e pazakontë pranë tjetrës, e projektuar nga firma arkitekturore si “Coop Himmelb(l)au”, Daniel Libeskind dhe Stefano Boeri – edhe nëse nuk është shumë e qartë se kush do të jetojë këtu. Sipas Zyrës Federale të Statistikave, të ardhurat kombëtare bruto për frymë të Shqipërisë në vitin 2023 ishin 7 680 dollarë. Në krahasim, në Gjermani janë 54 800 dollarë. Ballkonet e rrumbullakosura në Ndërtesën Skënderbeu 85 metra të lartë, të projektuar nga firma arkitekturore holandeze MVRDV, kanë për qëllim të përfaqësojnë kokën e heroit kombëtar Skënderbeu. Por, në Tiranë, thonë se ajo duket si Edi Rama!
Në përgjithësi: A nuk duhet që qyteti të riemërohet TiRama?
Që nga fillimi, qyteti ishte vitrina e tij. Në vitin 2000, Rama u bë kryetar bashkie i Tiranës dhe mbeti i tillë për 11 vjet. Ai solli ngjyra në sfondin gri socialist; artistë të njohur si Ólafur Elíasson dhe Liam Gillick morën pjesë në idenë e tij për të lyer dhjetëra shtëpi me ngjyra të ndezura, dhe për herë të parë, Rama provoi edhe sulmin e shtypit ndaj një politikani, i cili ishte edhe artist. Në vitin 2003, miku dhe ish-studenti i tij, Anri Sala realizoi filmin e shkurtër “Dammi i Colori” rreth ndryshimeve shumëngjyrëshe, i cili u shfaq në Bienalen e Venedikut. Që atëherë, bota e artit në veçanti ka pasur tendencën të mbyllë sytë ndaj Ramës, një artist që është gjithashtu politikan.
Sepse, pavarësisht gjithë simpatisë për kryeministrin ekstravagant, ka probleme të mëdha në vend me korrupsionin, trafikun e drogës, pastrimin e parave dhe nepotizmin – akuzat drejtohen si ndaj qeverisë ashtu edhe ndaj opozitës. Por, kritikat publike janë të rralla; raportimi i pavarur si gazetar është i vështirë në Shqipëri.
Aleksandër Çipa, kryetar i Unionit të Gazetarëve në Shqipëri, tha së fundmi se “pjesa më me ndikim e skenës mediatike ndikohet dhe kontrollohet nga autoriteti i qeverisë, veçanërisht nga autoriteti i vetë kryeministrit”.
Megjithatë, Rama konsiderohet një stabilizues në Ballkan brenda BE-së; Ursula von der Leyen e quan atë “i dashur Edi”. Qëllimi i tij: ta çojë Shqipërinë në BE deri në vitin 2030. Negociatat e pranimit kanë filluar që nga viti 2022, dhe sipas presidentit të Këshillit të BE-së António Costa, vendi ka perspektiva të mira.
Ekziston rreziku i “fshehjes pas artit”, shkruan një nga kritikët e Ramës
Kritikë si gazetari holandez Vincent W. J. van Gerven Oei, i cili jetoi në Shqipëri për disa vite, shqetësohen se profili i Ramës si artist shpërqendron shumë nga politika e tij. Ai argumenton se nuk është arti i tij, por të qenit artist, kjo është ajo që i sjell dobi politikisht.
Ekziston rreziku i larjes së artit, veçanërisht kur shihet nga jashtë, siç e përshkruan gazetari në tekstet e tij. Kur përballet me këtë kritikë, Rama shpreh moskuptim. Ai nuk e kupton se si arti mund t’i sjellë dobi në politikë. “Nuk kam qenë artist me kohë të plotë për një kohë të gjatë. Arti është streha ime, një kundërpeshë ndaj jetës sime të përditshme politike, në të cilën jam vazhdimisht i rrethuar nga të tjerë”. Për më tepër, arti dhe politika në Shqipëri kanë qenë të njëjta për një kohë shumë të gjatë, “të tmerrshme!” Ai e përjetoi këtë nga afër.
Rama pikturonte pa pushim që në moshën tre vjeç, dhe si adoleshent, ai filloi të zhvillonte një interes për historinë e artit. Jo aq e lehtë: “Thjesht u ndal me Gustave Courbet”, thotë Rama.
Çdo art përkatës që pasoi piktorin realist, i cili vdiq në vitin 1877, ishte tabu. “Kur kuptova se sa më shumë kishte, një botë e re u hap për mua”.
Për një kohë të gjatë, ai i kishte njohur veprat e artistëve të dashur si Salvador Dalí dhe Picasso vetëm si fotografi në libra të ndaluar. Rama hasi veprën e tij të parë origjinale të artit, një skulpturë nga Auguste Rodin, në vitin 1989. Në atë kohë, ai po udhëtonte për në Gjermani si lojtar në ekipin kombëtar të basketbollit të Shqipërisë. Për të vizituar “Kunsthalle” në Bremen, ai doli fshehurazi nga hoteli ku rrinte ekipi – një nga ditët më të lumtura të jetës së tij, tregoi ai më vonë. Në të njëjtën kohë, njohja e kësaj bote të re dhe të gjerë e bëri jetën më të vështirë, “sepse muret përreth meje papritmas u ndien më të trasha”. Ai aplikoi në shkollën e artit dhe filloi të luftonte kundër atyre mureve. “Arti më solli në politikë,” thotë Rama.
Një ditë, kryeministri i atëhershëm Fatos Nano telefonoi dhe e pyeti nëse do të donte të bëhej ministër i Kulturës.
Ai nuk kishte gjetur gjuhë të përbashkët politike me të atin, Kristaqin, i cili punonte për regjimin si skulptor. “Babai im ishte komunist, por për fat të mirë nuk më tha çfarë të bëja ose të besoja.” Pasi përfundoi studimet, Rama punoi si profesor arti në Tiranë dhe një bursë përfundimisht e çoi në Paris. Në vitin 1998, i ati vdiq. 34-vjeçari i atëhershëm në fakt donte të largohej nga vendi pas disa ditësh, por kjo nuk ndodhi kurrë. Ndërsa po përgatiste kafe për të gjithë pas funeralit, kryeministri i atëhershëm Fatos Nano telefonoi dhe e pyeti nëse do të donte të bëhej ministër i Kulturës. “Në rregull,” tha Rama. Në CV-në e tij, të cilën ministria e kërkoi më pas për hir të procedurës, ai thjesht shkroi: Edi Rama, i lindur më 4 korrik. Kjo duhej të mjaftonte; pjesa tjetër është histori.
Njerëzit që e njohin Ramën prej vitesh thonë se vitet e tij në pushtet e kanë ndryshuar atë. Politikat e tij kanë tiparet e autokracisë dhe duket se ai e ndryshon mendimin e tij edhe për çështje themelore në varësi të klimës politike, siç janë qendrat e azilit në BE, të cilat ai i refuzoi kategorikisht në vendin e tij në vitin 2018. Në vitin 2023, ai më pas lejoi Italinë të ndërtonte qendra të tilla, edhe nëse ato aktualisht përdoren ndryshe nga sa ishin konceptuar fillimisht nga kryeministrja, Giorgia Meloni. Aktualisht, ato strehojnë njerëz, kërkesat e të cilëve për azil janë refuzuar tashmë në Itali.
Për artistin Adi Dule, një shok fëmijërie, Rama ka mbetur po ai i dikurshmi. Ai ndan një studio me të në një zonë industriale në verilindje të Tiranës, ku punojnë së bashku me argjilë. Në dhomën me tavan të lartë, Rama gjithmonë ulet në kolltuk pranë oxhakut të hapur, i cili varet imponueshëm nga një tub, thotë Dule. Batanija me modele blu në kolltuk tregon se ai duhet të jetë ulur atje shumë herë.
Në fund, ai ju jep një album për artin e tij
Skulpturat e Ramës duken si versione 3D të pikturave të tij. “Baballarët tanë ishin të dy skulptorë, kështu që është në gjakun tonë.” Burrat e njohin njëri-tjetrin prej 50 vjetësh. “Një miqësi kaq e gjatë. Kush mund të mburret me këtë”, shprehet me buzëqeshje burri me këmishë të ngushtë, që i nxjerr në pah muskujt. Pavarësisht politikës dhe pavarësisht lidhjes së Ramës me njerëz të famshëm si Clinton-ët, afërsia e tyre nuk ka ndryshuar kurrë. “Edi është thjesht perfekt”, thotë Dule. Çfarë tjetër mund të thoshte ai në prani të një gazetari?
Dhe si e shikon Edi veten? A është ai I njëjti si 27 vjet më parë, kur hyri në politikë, dhe që ata duan të dëgjojnë për të në fund të gjithë kësaj.”Jo, politika i ndryshon të gjithë. Por shpresoj se kam qëndruar thelbësisht besnik ndaj vetes.” Ai thotë se është bërë më i duruar me kalimin e viteve; përndryshe, nuk do të kishte shans të mbijetonte në cirkun politik. “Megjithatë, ndonjëherë kam përshtypjen se nuk jam më vetëm një person, por dy: politikan dhe artist.” Edhe pse ai ka pushuar së qeni një “artist me kohë të plotë”, siç e thotë ai, ai nuk dëshiron ta lërë plotësisht artistin si politikan. Burri i gjatë kërcen përpjetë, ndërsa takimi i tij i radhës po afron. “Vetëm një minutë,” thotë Rama, duke marrë një album për artin e tij dhe duke e shtrënguar në dorë. Edhe pse më parë kishte theksuar sa pak i interesonte se çfarë mendonin të tjerët për punën e tij, pak krenari artistike është e domosdoshme.
/Argumentum.al
