Aktet e shumta të gjenocidit kundër Azerbajxhanasve, të cilët për shumë vite nuk morën vlerësimin e merituar politik dhe juridik, janë një nga faqet sekrete të historisë së Azerbajxhanit.
Azerbajxhani përkujton sot gjenocidin e vitit 1918 të kryer së bashku nga grupet e armatosura armene dhe bolshevikët, i cili mori jetën e rreth 50,000 njerëzve të Azerbajxhanit.
“104 vjet më parë, në mars-prill 1918, u kryen masakra në qytetin e Baku dhe në qytete e rrethe të tjera të provincës Baku nga grupet e armatosura armene dashnak – bolshevik që vepronin nën mandatin e Këshillit të Bakut (Baku Sovjetik) dhe dhjetëra mijëra civilë u vranë vetëm për përkatësinë e tyre etnike dhe fetare”.
“Ne dënojmë fuqishëm politikën e qëllimshme të ndjekur nga Armenia, bazuar në gjenocidin, krimet kundër njerëzimit, diskriminimin racor dhe spastrimin etnik, të kryera deri më tani kundër popullit azerbajxhanas, dhe theksojmë rëndësinë e ndalimit të pandëshkueshmërisë së Armenisë për të parandaluar përsëritjen e këtyre krimeve çnjerëzore, në të ardhmen. Azerbajxhani nga ana e tij do të marrë të gjitha masat e nevojshme ligjore për të siguruar paqen dhe për t’i dhënë fund pandëshkueshmërisë”, tha Ministria e Jashtme e Azerbajxhanit në një deklaratë të enjtën.
Qeveria e Republikës Demokratike të Azerbajxhanit themeloi në vitin 1918 Komisionin e Jashtëzakonshëm të Hetimit për të hetuar krimet e rënda të kryera nga armenët dhe ka marrë një sërë masash për të ruajtur faktet e vërteta të zbuluara nga Komisioni në kujtesën e popullit dhe për të informuar komunitetit botëror për këto mizori. Komisioni i Jashtëzakonshëm Hetimor, i cili përbëhej nga avokatët më të mirë të asaj kohe që përfaqësonin kombësi të ndryshme – rusë, hebrenj, polakë, gjeorgjianë dhe madje edhe armenë, në bazë të provave ngriti çështje penale kundër 194 personave të akuzuar për krime të ndryshme kundër popullatës paqësore; 24 individë në Baku dhe rreth 100 individë në Shamakhi ishin arrestuar për krime të kryera.
Megjithatë, ky proces ishte pezulluar pas rënies së Republikës Demokratike të Azerbajxhanit, ishte penguar një hetim i plotë i ngjarjeve dhe vlerësimi politiko-juridik i tij. Vetëm pas 80 vjetësh – më 26 mars 1998 vlerësimi adekuat politik iu dha këtyre ngjarjeve të tmerrshme me Dekretin e Presidentit të Republikës së Azerbajxhanit “Për gjenocidin e Azerbajxhanit”, nënshkruar nga lideri kombëtar Heydar Aliyev dhe u shpall 31 mars. Dita e Gjenocidit të Azerbajxhanit.
Përkujtimi i Ditës së Gjenocidit të Azerbajxhanit luan një rol të rëndësishëm në informimin e komunitetit botëror për masakrën dhe spastrimin etnik të Azerbajxhanit në të kaluarën dhe të tashmen.
Nëpërmjet politikës së agresionit ushtarak kundër Azerbajxhanit, e cila zgjati për gati 30 vjet, Armenia vazhdoi të kryente krime kundër Azerbajxhanit mbi baza etnike. Një milion Azerbajxhanë ranë viktima të spastrimit etnik në Armeni dhe në territoret e pushtuara të Azerbajxhanit. Armenia kreu gjithashtu krime të shumta lufte, krime kundër njerëzimit dhe akte gjenocidi, duke përfshirë gjenocidin e Khojaly të shkurtit 1992. Gjatë luftës 44-ditore, forcat e armatosura armene synuan qëllimisht popullsinë paqësore të Ganja, Barda, Tartar dhe qytete të tjera të Azerbajxhanit me sulme raketore. Duke vepruar kështu, Armenia ka rikthyer kujtimet e Masakrës së Marsit të një shekulli më parë.
Historia e Gjenocidit ndaj Azerbajxhanit
Marrëveshjet Gulustan dhe Turkmenchay të nënshkruara në 1813 dhe 1828 siguruan bazën ligjore për ndarjen e kombit të Azerbajxhanit dhe ndarjen e tokave të tij historike. Pushtimi i tokave vazhdoi tragjedinë kombëtare të popullit të Azerbajxhanit. Brenda një kohe të shkurtër ka filluar vendosja bruto e armenëve në territoret e Azerbajxhanit. Pushtimi i territoreve të Azerbajxhanit u bë pjesë integrale e gjenocidit.
Armenët e zhvendosur në khanatet e Jerevanit, Nakhçivanit dhe Karabakut, me mbështetjen e Rusisë, kanë arritur të krijojnë njësinë e tyre administrative-territoriale të Oblastit Armen, pavarësisht nga pakica e tyre në krahasim me azerbajxhanasit që jetojnë në të njëjtën zonë.
Kjo ndarje artificiale dha arsye politike për largimin dhe asgjësimin e Azerbajxhanit në tokat e tyre amtare. Kjo u pasua nga propaganda e krijimit të Armenisë së Madhe. Për të siguruar shfajësimin e idesë për krijimin e këtij shteti fiktiv në territorin e Azerbajxhanit, filloi një program në shkallë të gjerë, që synonte falsifikimin e historisë kombëtare të armenëve. Shtrembërimi i historisë së Azerbajxhanit dhe të gjithë Kaukazit ishte një pjesë integrale e këtij programi.
Të frymëzuar nga ideja e krijimit të Armenisë së Madhe, pushtuesit armenë filluan të zbatojnë hapur në një shkallë të gjerë veprimet e tyre të liga kundër kombit të Azerbajxhanit gjatë viteve 1905-1907. Armenët filluan aktet e tyre brutale në Baku dhe i përhapën më tej në pjesën tjetër të fshatrave të Azerbajxhanit dhe Azerbajxhanit në territorin aktual të Armenisë. Qindra vendbanime u rrafshuan dhe mijëra njerëz u vranë egërsisht. Organizatorët e këtyre ngjarjeve po krijonin një imazh të pafavorshëm për popullin e Azerbajxhanit për të fshehur të vërtetën dhe për t’i parandaluar këto ngjarje nga një vlerësim korrekt politik dhe juridik.
Zbatimi i një plani mizor të spastrimit të popullsisë së Azerbajxhanit në provincat e nisur nga komuna e Bakusë nën lutjen e luftës kundër elementëve kundërrevolucionarë në mars të vitit 1918. Krimet armene i kanë siguruar vetes një vend të përjetshëm në kujtesën e populli azerbajxhanas. Mijëra civilë Azerbajxhanas u vranë për arsyen e vetme të përkatësisë së tyre në kombin e Azerbajxhanit. Armenët shkatërruan shtëpi banimi dhe dogjën njerëz të gjallë. Pjesa më e madhe e Bakut u shndërrua në gërmadha me pamje arkitekturore kombëtare, shkolla, spitale, xhami dhe monumente të tjera të shkatërruara.
Gjenocidi i Azerbajxhanit ishte veçanërisht mizor në Baku, Shamakhi, Guba, Karabakh, Zangezur, Nakhchivan, Lankaran dhe rajone të tjera. Shumë civilë në ato zona u vranë, fshatrat u bënë shkrumb e hi dhe monumentet kombëtare u rrafshuan.
Pas krijimit të Republikës Kombëtare të Azerbajxhanit, vëmendja më e madhe iu kushtua ngjarjeve të marsit 1918. Këshilli i Ministrave nxori një dekret më 15 korrik 1918, për krijimin e një komisioni të jashtëzakonshëm për hetimin e atyre ngjarjeve tragjike. Komiteti hetoi fazën e parë të gjenocidit të marsit; aktet brutale në Shamakhi dhe krimet mizore në territorin e provincës Jerevan. Në varësi të Ministrisë së Jashtme u krijua një departament i posaçëm për të njoftuar komunitetin për të vërtetën. Republika Kombëtare e Azerbajxhanit e shpalli 31 marsin si ditë zie dy herë – në 1919 dhe 1920. Ishte përpjekja e parë në histori për t’i dhënë një vlerësim politik gjenocidit kundër popullit të Azerbajxhanit dhe procesit agresiv që vazhdoi për më shumë se një shekull. Por rënia e Republikës Kombëtare të Azerbajxhanit nuk lejoi përfundimin e këtij procesi.
Në vitin 1920, armenët u mësuan me ardhjen e pushtetit sovjetik në Kaukazin e Jugut dhe shpallën aneksimin e Zangezur dhe rajoneve të tjera të Azerbajxhanit në Republikën Sovjetike Armene. Më vonë ata filluan të përdorin mjete më të reja për të forcuar politikën e tyre, që synonte dëbimin e azerëve nga këto territore. Për këtë qëllim, ata u përdorën me dekretin e 23 dhjetorit 1947 të Këshillit të Ministrave Sovjetik “Për largimin e fermerëve kolektivë dhe popullsisë tjetër azere nga Republika Sovjetike Armene në ultësirën Kura-Araz të Republikës Sovjetike të Azerbajxhanit”. Gjatë viteve 1948-1953, ata më në fund arritën qëllimin e dëbimit masiv të azerëve nga toka e tyre historike, në nivel shtetëror.
Në fillim të 50-të armenëve, nacionalistët me ndihmën e mbrojtësve të tyre filluan të kryejnë një fushatë mizore agresive kundër kombit të Azerbajxhanit. Në librat, revistat dhe gazetat e botuara rregullisht në territorin e ish-Bashkimit Sovjetik u bënë përpjekje për të vërtetuar përkatësinë e kulturës sonë kombëtare, të trashëgimisë klasike dhe të monumenteve arkitekturore ndaj armenëve. Në të njëjtën kohë, ata forcuan përpjekjet e tyre për të krijuar një imazh negativ të popullit azer në mbarë botën. Për të krijuar imazhin e “një kombi armen të shtypur të shumëvuajtur”, ata shtrembëruan qëllimisht ngjarjet që morën pjesë në këtë rajon në fillim të shekullit. Ata e quajtën veten viktima të gjenocidit, të cilin në realitet e kryen kundër popullit azer.
Persekutimi i qytetareve në territorin e Jerevanit, ku popullsia kryesore ishin Azerbajxhanë dhe nga pjesët e tjera të Armenisë SSR, çoi në ndalimin masiv të tyre. Armenët dhunuan ashpër të drejtat e popullit azer, krijuan pengesa për të marrë arsim në gjuhën amtare dhe ushtruan presion të fortë mbi ta. Emrat historikë të fshatrave të Azerbajxhanit u ndryshuan brenda një procesi të paparashikuar më parë në historinë e toponimisë, kur emrat e lashtë u zëvendësuan me ato moderne.
Historia e sajuar armene u ngrit në nivelin politik shtetëror me qëllim që të rriten brezat e rinj të armenëve në frymën e shovinizmit. E rritur në mënyrën e letërsisë dhe kulturës azere, e cila u shërbeu idealeve të mëdha humaniste, brezi i ri i Azerbajxhanasve qëndroi i pafuqishëm para ideologjisë ekstremiste të Armenisë.
Pretendimet kundër frymës kombëtare, nderit dhe dinjitetit azerbajxhanas, krijuan një platformë ideologjike për agresion politik dhe ushtarak. Gjenocidi i Azerbajxhanit, të cilit nuk iu dha një vlerësim korrekt politik dhe ligjor, çoi në shtrembërimin e fakteve historike në mediat sovjetike dhe në mashtrimin e komuniteteve nga armenët. Udhëheqja e Azerbajxhanit nuk i kushtoi vëmendje të mjaftueshme propagandës anti-azere, e cila u ngrit dhe u intensifikua në mesin e regjimit sovjetik në mesin e viteve ’80.
Dëbimi i qindra mijëra azerbajxhanasve nga trojet e tyre historike në fazën e parë të konfliktit të Nagorny Karabakh në 1988, gjithashtu nuk mori një vlerësim të saktë politik në Azerbajxhan. Edhe pse politika agresive që synonte pushtimin e territoreve të Azerbajxhanit u kritikua ashpër në mitingje të shumta të mbajtura në Azerbajxhan, lidershipi politik nuk hoqi dorë sërish nga qëndrimi i tij pasiv dhe soditës. Në janar të vitit 1990, trupat sovjetike u sollën në Baku për të parandaluar zhvillimin e mëtejshëm të lëvizjes nacionalçlirimtare. Si rezultat, qindra azerbajxhanë u vranë dhe u plagosën.
Në shkurt të vitit 1992, armenët kryen brutalitete të paparashikuara në mesin e popullsisë së Khojaly. Gjenocidi i Khojaly-it pa mijëra azerbajxhanë të vrarë dhe të zënë robër lufte. I gjithë qyteti u rrafshua me tokë.
Politika aventureske e nacionalistëve armenë dhe separatistëve në Nagorny Karabakh detyroi të largoheshin nga atdheu i tyre mbi një milion shtetas azerbajxhanë.
Tragjeditë që ndodhën në Azerbajxhan në shekujt XIX-XX dhe rezultuan në pushtimin e tokave të Azerbajxhanit, formuan fazat e njëpasnjëshme të politikës së qëllimshme të Armenisë kundër popullit azer. U bënë përpjekje për t’i dhënë një vlerësim politik vetëm një prej atyre ngjarjeve – masakrës së marsit 1918. Pasardhësi i Republikës Kombëtare të Azerbajxhanit e konsideron si detyrë historike sigurimin e një vazhdimësie logjike të dekreteve politike të paplotësuara dhe vlerësimit politik të gjenocidit
Tre dekadat e fundit
Që nga viti 1991, ushtria armene pushtoi Nagorno-Karabakun, i njohur gjithashtu si Karabaku i Epërm, një territor i njohur ndërkombëtarisht si pjesë e Azerbajxhanit, dhe shtatë rajone ngjitur.
Më 26 shkurt 1992, në fund të shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, forcat armene morën qytetin e Khojaly në Karabakh pasi e goditën atë me tanke dhe zjarr të rëndë artilerie të ndihmuar nga një regjiment këmbësorie dhe kryen një masakër kundër mbi 600 civilëve Azerbajxhanë në zonë.
Kur shpërthyen përleshjet e reja në shtator 2020, ushtria armene nisi sulme ndaj civilëve dhe forcave të Azerbajxhanit dhe shkeli disa marrëveshje humanitare të armëpushimit.
Gjatë konfliktit 44-ditor, i cili përfundoi me një armëpushim më 10 nëntor 2020, Azerbajxhani çliroi disa qytete dhe afro 300 vendbanime dhe fshatra në Karabakh nga një pushtim gati tre dekadash.
Të dy vendet nënshkruan një marrëveshje të ndërmjetësuar nga Rusia nëntorin e vitit 2020 për t’i dhënë fund luftimeve dhe për të punuar drejt një zgjidhjeje gjithëpërfshirëse.
Pavarësisht marrëveshjes së dakordësuar, tërheqja e plotë e mbetjeve të ushtrisë armene dhe detashmenteve të armatosura ilegale armene nga territori i Azerbajxhanit në përputhje me nenin 4 të kësaj Deklarate nuk është kryer ende, duke rrezikuar në çdo kohë paqen në këtë rajon.
Kujtojmë se para fitores, rreth 20% e territorit të Azerbajxhanit kishte qenë nën pushtimin e paligjshëm armen për gati 30 vjet.
/Argumentum.al
