Intervistë ekskluzive për Argumentum.al me SH.T.Z. Zlatko Kramarić, Ambasador i Republikës së Kroacisë në Shqipëri dhe Autor i librit “Edhe pas Titos – Tito”
Nga Marjana Doda
Në një kohë kur Ballkani përballet me tensione të reja politike, kthim të diskurseve nacionaliste dhe një sfond gjeopolitik gjithnjë e më të fragmentuar, vjen libri më i ri i autorit dhe diplomatit kroat Zlatko Kramarić, me titullin provokues Dhe pas Titos – Tito. Libri nuk është një biografi e diktatorit jugosllav, por një analizë e thellë politike mbi mënyrën se si trashëgimia autoritare ka vazhduar të dominojë jetën publike edhe pas rënies së regjimeve totalitare në Ballkan.
Në këtë intervistë ekskluzive për Argumentum.al, Kramarić reflekton mbi “Titoizmin pa Titon” dhe konceptin paralel të “Enverizmit pa Enverin”, mbi kulturën politike të liderit të pazëvendësueshëm dhe mbi rrezikun e rikthimit të formave të autoritarizmit nën petkun e demokracisë. Ai analizon edhe sfidat e mëdha të rajonit në kuadër të një rendi të ri botëror, ku fuqitë e mëdha rikthejnë interesat në Ballkan.
Me qartësinë e një intelektuali dhe ndjeshmërinë e një diplomati të angazhuar për të ardhmen e rajonit, Kramarić u përgjigjet pyetjeve që lidhen jo vetëm me të kaluarën, por edhe me të ardhmen e mundshme të Ballkanit Perëndimor.
Sipas Kramarić, titulli i librit është qëllimisht provokues dhe shumëkuptimësh. “Nuk është një libër për Titon si figurë historike, por për titoizmin pa Titon – për ato sjellje politike dhe mentalitete që mbijetuan edhe pas rrëzimit të sistemit komunist. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për enverizmin pa Enverin në Shqipëri.”
Për Kramarić, përvoja shqiptare e izolimit ekstrem dhe diktaturës totale, ndonëse unike, nuk e përjashton Shqipërinë nga fenomenet e zakonshme të rajonit. Përkundrazi, ai sheh ngjashmëri të thella mes Shqipërisë dhe Kroacisë post-komuniste: mungesë besimi te institucionet, personalizim i pushtetit dhe prirje për t’i dhënë përparësi liderëve karizmatikë mbi sistemet demokratike.
“Po, ende ekziston një kulturë politike në Ballkan që e sheh liderin si të pazëvendësueshëm,” thekson ai. “Kjo është trashëgimi e sistemeve autoritare të së kaluarës – nga monarkitë, te diktaturat dhe regjimet njëpartiake. Demokracia në këtë rajon është ende e brishtë, me rrënjë të cekëta dhe e ekspozuar ndaj manipulimeve populiste apo mediatike.”
Kramarić nuk e ndalon kritikën vetëm te rajoni. Ai e lidh situatën e Ballkanit me prirjet globale drejt populizmit dhe rritjes së regjimeve hibride, që përdorin gjuhën demokratike por i përmbahen praktikave autoritare. “Fenomeni nuk është thjesht një ‘sëmundje ballkanike’ – ai është pjesë e një krize globale të demokracisë.”
Në këtë kuadër, ai paralajmëron se Ballkani Perëndimor është gjithnjë e më shumë në rrezik të bëhet sërish një zonë përplasjesh mes fuqive të mëdha. “Interesi i shtuar i Rusisë, ndikimi i Kinës, dhe dobësia e përgjigjes europiane po krijojnë një terren të rrezikshëm – veçanërisht për Kosovën dhe Bosnjën, ku kërcënimet nga Serbia mbeten të vazhdueshme,” thotë ai.
Edhe pse kritikat e tij janë të forta dhe analiza shpeshherë pesimiste, Kramarić nuk heq dorë nga shpresa. “E kaluara në Ballkan nuk është thjesht histori – ajo përdoret sot si justifikim politik. Por kjo nuk do të thotë që demokracia është e paarritshme. Është e vështirë, kërkon durim dhe vullnet për të parë përtej miteve.”
Për lexuesin shqiptar, Edhe Pas Titos – Tito është një ftesë për reflektim të thellë. “Nuk kam dashur të jap përgjigje, por të ngre pyetje. Pyetje të pakëndshme ndoshta – për pushtetin, historinë, kujtesën dhe heshtjet që zgjasin më shumë se diktaturat,” thekson Ambasadori dhe shkrimtari kroat Zlatko Kramarić.
Intervista e plotë:
Marjana Doda: Z. Ambasador, së fundmi është promovuar libri juaj më i ri, Dhe pas Titos – Tito. Titulli i tij është provokues dhe enigmatik. Çfarë reflektimi dëshironi të nxisni tek lexuesit shqiptarë dhe ata në Ballkan me këtë libër?
SH.T.Z. Zlatko Kramaric: Titulli “Edhe Pas Titos – Tito” është qëllimisht provokues dhe me kuptime të shumëfishta – ai i referohet jo vetëm kontekstit jugosllav, por edhe Ballkanit post-komunist në përgjithësi. Shpresoj që mes lexuesve shqiptarë, si dhe atyre në gjithë rajonin, libri të nxisë reflektim mbi arsyet pse modelet autoritare të qeverisjes kanë qenë kaq të qëndrueshme, edhe pas rënies së komunizmit. Libri nuk ofron përgjigje përfundimtare, por synon të krijojë hapësirë për angazhim kritik me traditat politike, kulturën e pushtetit dhe mangësitë demokratike. Në këtë kuptim, ai vepron si një pasqyrë – nga perspektiva kroate – që reflekton gjithashtu edhe realitetet shqiptare.
-Ju theksoni se libri nuk është për Titon si figurë historike, por për “Titoizmin pa Titon”. Si do ta përshkruanit sot trashëgiminë politike të figurave si Tito në hapësirën post-jugosllave dhe Enver Hoxhës në Shqipëri? A mund të flasim për një “Titoizëm pa Titon” dhe një “Enverizëm pa Enverin”?
Është e vërtetë që “Edhe pas Tito-s – Tito” nuk është një libër për Titon si një figurë historike, por përkundrazi për modelet e qëndrueshme të qeverisjes dhe kulturës politike që i mbijetuan atij. Unë përdor shprehjen “Titoizëm pa Tito” për të përshkruar ato sjellje dhe mentalitete institucionale të vazhdueshme që i mbijetuan vetë sistemit, shpesh të zhveshura nga justifikimi ideologjik.
Në këtë dritë, mund të flitet edhe për “Enverizëm pa Enver” në Shqipëri – jo si një vazhdim i ideologjisë në vetvete, por si qëndrueshmëri e disa zakoneve politike: pushtet i centralizuar, sundim i personalizuar, hapësirë e kufizuar për opozitë dhe mekanizma kulturorë të kontrollit.
Një reflektim i tillë nuk synon të barazojë dy regjimet, pasi kontekstet historike dhe shkallët e shtypjes ndryshojnë. Përkundrazi, na fton të pyesim: sa larg kanë lëvizur vërtet shoqëritë në rajon përtej modeleve autoritare të së kaluarës – dhe sa shumë këto modele thjesht janë rishfaqur në forma të reja?
-A mendoni se në rajon ekziston një kulturë politike që e sheh liderin si të pazëvendësueshëm? Pse kjo dukuri është kaq rezistente ndaj ndryshimeve demokratike?
Po, unë besoj se në këtë rajon ende ekziston një kulturë politike që e sheh udhëheqësin si të pazëvendësueshëm. Ky fenomen ka rrënjë të thella në përvojën historike të shoqërive tona, të cilat janë formësuar prej kohësh nga mënyrat autoritare të qeverisjes – nga monarkitë dhe diktaturat te sistemet njëpartiake. Në një kontekst të tillë, udhëheqësi shpesh është perceptuar si “babai i kombit”, një garantues i stabilitetit dhe i vetmi i aftë për të “mbajtur gjërat nën kontroll”.
Traditat demokratike në këtë rajon janë si bimë të rralla – të brishta, me rrënjë të cekëta dhe shpesh të ekspozuara ndaj formave të ndryshme të erozionit, qoftë përmes populizmit, klientelizmit apo medias së kontrolluar. Në mungesë të institucioneve të forta dhe llogaridhënies politike, qytetarët shpesh i drejtohen personaliteteve në vend të sistemeve. Kështu, udhëheqësi bëhet një zëvendësues i besimit në shtet.
Rezistenca e këtij fenomeni ndaj ndryshimeve demokratike është pjesërisht për shkak të edukimit të dobët qytetar, por edhe të traumës afatgjatë të tranzicionit postkomunist, gjatë të cilit shumë qytetarë humbën besimin në modelet demokratike “perëndimore”. Si rezultat, kulti i lidershipit kthehet – shpesh me retorikë të re, por modele të njohura.
-Në librin tuaj flisni për “regjime hibride” dhe për përsëritjen e formave të vjetra të autoritarizmit. A mendoni se zhvillimet globale, si rritja e populizmit dhe autoritarizmit, i japin legjitimitet qeverive të ngjashme në rajon?
Po, në librin tim, flas për “regjime hibride” dhe përsëritjen e modeleve të vjetra autoritare, sepse besoj se këto modele – megjithëse shpesh të veshura me gjuhë të re – e marrin forcën e tyre nga traditat e njohura të pushtetit të centralizuar dhe të personalizuar. Fatkeqësisht, zhvillimet globale – të tilla si rritja e populizmit, erozioni i normave liberal-demokratike dhe normalizimi i praktikave autoritare – u japin njëfarë legjitimiteti regjimeve të ngjashme në rajonin tonë.
Megjithatë, kjo nuk është thjesht një “sëmundje ballkanike”. Tendenca të ngjashme janë të dukshme në disa shtete anëtare të BE-së – Polonia dhe Hungaria janë shembuj të shquar. Siç kanë argumentuar prej kohësh filozofi bullgar Ivan Krastev, ose autorë si Jan-Werner Müller, populizmi nuk është një devijim, por një simptomë e krizës më të gjerë të demokracisë liberale.
Siç e vunë re me vëmendje Krastev dhe Stephen Holmes, pas rënies së Murit të Berlinit, ne nuk hymë në “fundin e historisë”, por më tepër në një epokë imitimi – ku demokracia shpesh reduktohet në një fasadë, e zhveshur nga substanca. Brenda këtij konteksti më të gjerë, regjimet tona rajonale hibride nuk bëjnë përjashtim – ato janë pjesë e një modeli global në të cilin demokracia imitohet gjithnjë e më shumë, por rrallë praktikohet plotësisht.
-Si rezonon përvoja shqiptare e izolimit komunist dhe tranzicionit me temat që trajtoni në libër? A shihni paralele midis realitetit shqiptar dhe atij kroat në lidhje me trashëgiminë autoritare?
Faleminderit për këtë pyetje interesante. Përvoja e izolimit komunist në Shqipëri është me të vërtetë ekstreme – pothuajse unike në kontekstin evropian. Megjithatë, pikërisht kjo veçanti ndonjëherë mund të errësojë ngjashmëritë më të thella me shoqëritë e tjera post-komuniste, përfshirë Kroacinë.
Në sipërfaqe, tranzicionet tona ishin mjaft të ndryshme: Kroacia doli nga komunizmi përmes luftës dhe mobilizimit kombëtar, ndërsa Shqipëria doli nga një formë pothuajse monastike e diktaturës. Por nëse i heqim këto dallime sipërfaqësore, fillojnë të shfaqen paralele të habitshme – mosbesim i thellë në institucione, kulti i qëndrueshëm i lidershipit, ideja se pushteti trashëgohet ose merret, në vend që të ndërtohet përmes dialogut.
Në librin tim, unë shqyrtoj pikërisht këto fenomene – se si modelet autoritare të sjelljes dhe të menduarit kthehen në forma të reja, shpesh të mbështjella me paketimin e hollë të diskursit demokratik. Në këtë kuptim, si “Titizmi pa Tito” ashtu edhe “Enverizmi pa Enver” vazhdojnë të jetojnë – në mënyrën se si merren vendimet, si ushtrohet pushteti dhe si kultivohet heshtja.
Pra, ndërsa historitë, gjeografitë dhe tregimet tona mund të ndryshojnë, në shtresat më të thella – përtej ritualeve – shpesh takohemi në të njëjtat modele. Ndoshta ky është paradoksi ballkanik: çdo vend është unik, por të gjithë ndajmë një alergji të çuditshme ndaj rrënjëve të vërteta demokratike.
-Si vend anëtar i BE-së dhe NATO-s, çfarë roli duhet të luajë Kroacia në nxitjen e stabilitetit demokratik dhe bashkëpunimit në Ballkanin Perëndimor?
Si anëtare e Bashkimit Evropian dhe NATO-s, Kroacia mban një përgjegjësi dhe mundësi unike për të vepruar si një urë lidhëse midis institucioneve euroatlantike dhe Ballkanit Perëndimor. Në vend që të mbajë një qëndrim paternalist, Kroacia duhet të nxisë partneritete të bazuara në respekt të ndërsjellë, dialog të hapur dhe interesa të përbashkëta.
Stabiliteti, konsolidimi demokratik dhe funksionaliteti institucional i vendeve në rajon janë një përparësi strategjike e politikës së jashtme kroate. Siguria afatgjatë e Kroacisë është e lidhur në mënyrë të pandashme me stabilitetin e qëndrueshëm të fqinjësisë së saj. Kjo është arsyeja pse Kroacia mund dhe duhet të luajë një rol proaktiv në promovimin e bashkëpunimit rajonal, dialogut dhe proceseve të reformës – duke ofruar përvojën dhe mbështetjen e saj, por gjithmonë në frymën e partneritetit.
–Në një kohë kur po bëhemi dëshmitarë të formësimit të një rendi të ri botëror dhe rivalitetit të theksuar midis fuqive të mëdha si SHBA, BE, Rusia dhe Kina, si e shihni pozicionin e Ballkanit Perëndimor? A rrezikon rajoni të kthehet në një fushë ndikimi të tensionuar? Dhe në këtë kontekst të ri gjeopolitik, a mendoni se duhet të rishikohen aleancat gjeostrategjike të vendeve të rajonit?”
Në një kohë kur po formësohet një rend i ri global, i karakterizuar nga rivaliteti në rritje mes fuqive kryesore si SHBA, BE, Rusia dhe Kina, pozicioni i Ballkanit Perëndimor po bëhet gjithnjë e më kompleks dhe i brishtë. Rajoni është me të vërtetë në rrezik që të bëhet edhe një herë një sferë e kontestuar e ndikimit, një udhëkryq gjeopolitik ku kryqëzohen interesat strategjike në kundërshtim.
Ajo që e bën momentin aktual veçanërisht shqetësues është rritja e paparashikueshmërisë dhe iracionalitetit në proceset e vendimmarrjes së aktorëve kryesorë politikë dhe ushtarakë. Kjo prezanton rreziqe domethënëse për rajone si Ballkani Perëndimor, të cilat janë të ngarkuar nga tensionet historike dhe konfliktet “të ngrira” që, nën presione të caktuara, papritmas mund të mbretërojnë dhe spirale jashtë kontrollit.
Interesi në rritje i Rusisë për rajonin është veçanërisht i dukshëm. Në shumë vende të Ballkanit Perëndimor, forcat politike pro-rus, anti-evropiane dhe anti-NATO mbeten aktive dhe me ndikim, duke shërbyer si instrumente të mundshme të destabilizimit. Vetëm Shqipëria dhe Kosova qëndrojnë si avokatë të qëndrueshëm të integrimit Euro-Atlantik.
Duke pasur parasysh këtë kontekst të paqëndrueshëm gjeopolitik, është me të vërtetë e nevojshme të rivlerësohet në mënyrë kritike shtrirjet strategjike të rajonit-jo për ta distancuar atë nga BE dhe NATO, por për të siguruar një rezistencë më të madhe dhe sovranitet në vendimmarrje, duke ruajtur fort një angazhim ndaj vlerave demokratike dhe evropiane.
-Në një kontekst global gjithnjë e më të tensionuar, ku luftërat e fragmentuara po i japin formë një rendi të ri botëror, Ballkani përballet me pasiguri të theksuara, veçanërisht në Kosovë dhe Bosnje, nën kërcënimin e vazhdueshëm të Serbisë. Çfarë duhet të bëjë faktori shqiptar dhe ai ndërkombëtar për të parandaluar një destabilizim të mëtejshëm në rajon?”
.Ky mjedis i paqëndrueshëm kërkon një përgjigje të shpejtë dhe vendimtare nga aktorët vendas dhe ndërkombëtarë.
Liderët politikë shqiptarë duhet të tregojnë pjekuri strategjike, koordinim dhe angazhim të palëkundur ndaj vlerave euro-atlantike. Në të njëjtën kohë, aktorët ndërkombëtarë, veçanërisht Bashkimi Evropian, duhet urgjentisht të rishikojnë qasjen e tyre ndaj rajonit. Paradigma e vjetër, që shpesh shpërblen mosbashkëpunimin, injoron vlerat evropiane dhe toleron lojën e balancimit “në disa karrige,” nuk është më e pranueshme.
Është koha për një kuadër të ri politik, sigurie dhe ekonomik, një kuadër që mbështet qartë ata aktorë dhe shtete që përkushtohen me përkushtim ndaj demokracisë, sundimit të ligjit dhe integrimit të vërtetë evropian. Tolerimi apo qetësimi i sjelljeve bllokuese vetëm demotivon ata që janë të angazhuar në reformime liberale-demokratike dhe vlera universale.
Epoka e re gjeopolitike kërkon strategji të reja të afta të sigurojnë stabilitet real dhe të qëndrueshëm në rajon përmes veprimeve konkrete, jo vetëm angazhimeve deklarative.
–Duke pasur parasysh zhvillimet globale, rritjen e autoritarizmit, përplasjet gjeopolitike dhe riformatimin e rendit botëror, si e shihni të ardhmen e Ballkanit në dritën e tezës suaj Dhe pas Titos – Tito? A po rrezikon rajoni të mbetet peng i së kaluarës apo ka ende mundësi për një kthesë demokratike të qëndrueshme?”
Në kushtet e sotme globale, me rritjen e autoritarizmit, tensioneve mes shteteve dhe ndryshimeve në rendin botëror, e ardhmja e Ballkanit mbetet e pasigurt. Teza qendrore e librit “Edhe Pas Titos – Tito” thekson pikërisht qëndrueshmërinë e disa modeleve politike që i kalojnë krijuesit e tyre, duke u shfaqur në forma të reja, por vetëm sipërfaqësisht të modernizuara. Ballkani është një rajon ku e kaluara nuk është vërtet e kaluar, por shpesh funksionon si një kuadër legjitimues për politikën e sotme.
Ekziston një rrezik shumë real që rajoni të mbetet peng i historisë së vet, jo vetëm për shkak të populizmit politik dhe kulturës së dobët institucionale, por edhe për shkak të modeleve thellësisht të rrënjosura para-politike që shpesh janë maskuar me gjuhën e demokracisë. Nuk është rastësi që libri evidenton paradoksin e qeverisë së Zoran Đinđićit — e cila në Perëndim shihej si një dritare e ndryshimit demokratik në Serbi, por që, me një vështrim më të afërt, nuk ndryshonte në mënyrë të konsiderueshme nga ajo e paraardhësit të tij. Retorika ndryshoi, prezantimi në media ishte më karizmatik dhe tërheqës, por qëndrimet ndaj institucioneve, vlerave qytetare, Kishës dhe llogaridhënies historike mbetën kryesisht të pandryshuara.
Kjo e bën të vështirë që të jemi thjesht optimistë — por edhe pesimizmi i pastër nuk mjafton. Nëse, siç thotë shprehja, pesimistët janë thjesht optimistë të mirë-informuar, atëherë detyra jonë është të mbetemi vigjilentë dhe kritikë, duke refuzuar të dorëzohemi nga besimi se demokracia, stabiliteti dhe paqja qytetare nuk janë iluzione, por qëllime të vështira, kërkuese, por të mundshme. Shpresa ende ekziston, por kërkon qëndrueshmëri, qartësi dhe gatishmëri për të zëvendësuar mitet me realitet.
Si dikush që njëherë gëzoi rënien e Murit të Berlinit dhe që tani shpesh pyes veten se ku ka shkuar gjithë ajo entuziazëm dhe besim në një “jetë normale,” e njoh këtë ambivalencë. Por pikërisht për shkak të asaj ambivalence — dhe në sfidë të saj — duhet të vazhdojmë të kërkojmë një rrugë më të mirë, si për Kroacinë, ashtu edhe për fqinjët e saj.
-Dhe së fundi: Çfarë shpresoni që lexuesi shqiptar të marrë nga ky libër?
Kjo ndoshta është pyetja më e vështirë në këtë intervistë. Shpresat e një autori janë një gjë, por pranimi publik – qoftë nga diplomatë, politikanë, gazetarë, akademikë apo lexuesit e thjeshtë – shpesh është krejtësisht tjetër.
Nga lexuesit e mi, ashtu si nga studentët e mi – kërkoj mbi të gjitha të menduarit kritik, gatishmërinë për të pranuar kompleksitetin dhe dëshirën për t’u përballur me të vërteta të pakëndshme, pavarësisht simpative kombëtare apo ideologjike.
Ajo që do doja që lexuesit shqiptarë të marrin nga ky libër është ndjenja se, përtej kujdesit për detajet dhe dokumentimin, ai përpiqet të ruajë një ndjesi bazë objektiviteti. Kam tentuar të prezantoj një qasje të balancuar – pa krijuar mite, pa romantizuar historinë dhe pa zell ideologjik.
Më pëlqen të përshkruhem si dikush me ndjeshmëri për proporcionin – jo shumë, jo pak – por pranoj se në disa pjesë të librit kam dalë nga ky parim dhe kam qenë shumë kritik, si ndaj veprimeve politike të komunistëve kroatë dhe jugosllavë, ashtu edhe ndaj nacionalistëve, veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Ndoshta kapitulli “Historia vs. Kujtesa” është një nga më të rëndësishmit në libër, pasi ai nuk shqyrton vetëm aktorët politikë, por edhe intelektualët, veçanërisht ata që, pas vitit 1945, me vetëdije – shpesh nga frika apo oportunizmi – zgjodhën heshtjen si mënyrë jetese.
Në fund të fundit, shpresoj që lexuesit shqiptarë të gjejnë në këtë libër një ftesë për dialog, një hapësirë për reflektim mbi modelet e tyre politike dhe sociale, dhe ndoshta edhe një ndjesi se historitë, dilemat dhe traumat e tyre – nëse jo gjithmonë në mënyrë të shprehur – njihen dhe kuptohen brenda faqeve të tij.
© 2025 Argumentum
