Nga Monsignor George Frendo O.P.
Në një dokument shumë të rëndësishëm të Koncilit II të Vatikanit mbi Kishën në Botën Bashkëkohore, i botuar më 1965, lexojmë:
“Mes formave të ateizmit modern, nuk duhet lënë pas dore ajo që e pret çlirimin e njeriut në mënyrë të veçantë prej çlirimit të tij ekonomik dhe shoqëror. Sipas kësaj forme, besimi është pengesë, nga natyra e vet, ndaj këtij çlirimi, sepse, duke e lartësuar shpresën e njeriut drejt mirazhit të një jete të ardhshme, e largon atë prej ndërtimit të qytetit tokësor. Prandaj mbështetësit e kësaj doktrine, aty ku vijnë në pushtet, e luftojnë me dhunë besimin dhe e përhapin ateizmin edhe duke përdorur mjetet e shtypjes, që ka në dorë pushteti publik, sidomos në fushën e edukimit të të rinjve” (n. 20).
Shkurtimisht, të shohim teoritë e disa përfaqësuesve kryesorë të komunizmit.
A. KARL MARX
1. Në kritikën e tij shumë të ashpër kundër besimit, Marx-i ka përdorur fjalën tjetërsim ose tëhuajsim (në gjermanisht: entfremdung, anglisht: alienation). Këtë ide tashmë e kishte zhvilluar Hegel-i, i cili, në librin e tij Filozofia e Historisë tregon se historia është konflikt mes shpirtit dhe botës, mes idesë dhe materies. Shpirti shpërfaqet në një objekt, bota. Por kjo shpërfaqje bëhet tjetërsim kur shpirti nuk njihet më në këtë botë, që duhet të jetë shprehja e tij.
Feuerbachu flet për tjetërsim në një kuptim të ndryshëm nga ai i Hegelit: në kuptimin se esenca e besimit është esenca e vetë njeriut, i cili e personifikon dhe e quan “perëndi”. Në fakt, thotë Feuerbach-u, atributet ose tiparet e “perëndisë” janë atributet e vetë njeriut. Sipas Feuerbach-ut, është gjendja fatkeqe e njeriut që e çon të “tjetërsojë” vetveten në “perëndi” .
Te Marx, kjo ide tjetërsimi mbizotëron të gjitha shkrimet e tij. Por ai e ka përdorur në një kuptim të ndryshëm nga Feuerbach-u. Nuk është tjetërsim i esencës së njeriut, por tjetërsim shoqëror. Me fjalë të tjera, kushtet që e shtynë njeriun për të projektuar aftësitë dhe vlerat e veta në një qenie mbinatyrore (në “perëndi”) janë kushtet shoqërore, e pikërisht zhgënjimi socio-ekonomik i punëtorit, fakti se punëtori është shkëputur nga fryti i punës së tij dhe u bë vegël në duart e pronarit.
Kjo ide e besimit si tjetërsim dhe “opiumi i popullit” tregohet qartë në këto fjalë të tij:
“Njeriu ka krijuar besimin; nuk ishte besimi që e ka krijuar njeriun… Besimi është realizimi fantastik i qenies njerëzore, meqenëse njeriu nuk zotëron asnjë realitet të vërtetë… Besimi është ofshama e njeriut të shtypur, ndjenja e një bote pa zemër dhe shpirti i një situate të pashpirt. Është opiumi i popullit” .
Prandaj, sipas Marx-it, besimi është thjesht një vegël e përdorur nga klasa sunduese për të mbizotëruar klasën proletare. Dhe vazhdon të theksojë se, në këtë mënyrë, besimi ndihmon për të justifikuar padrejtësinë shoqërore.
3. Ateizmi i Marx-it është i lidhur edhe me konceptin e tij “praxis”, një ide që kishte rëndësi shumë të madhe në doktrinën e tij. Prandaj ka pohuar:
“Filozofët vetëm kanë interpretuar botën në mënyra të ndryshme. Por qëllimi duhet të jetë ta ndryshojmë” .
Prandaj, sipas Marx-it, të formulosh teori nuk ka asnjë rëndësi, përderisa këto teori nuk vihen në praktikë. Dhe kjo “praxis” do të thotë bashkimi dialektik i mendimit dhe i realitetit. Dhe këtu Marx-i ndahet nga Hegel-i. Ai thotë:
“Për Hegel-in, procesi i gjallë i mendimit njerëzor, domethënë procesi i të menduarit, që ai e quajti ‘Ide’, dhe që ai e ka shndërruar në një subjekt të pavarur, është në fakt demiurgos e botës reale, dhe bota reale është vetëm një formë e jashtme, fenomenale e kësaj ‘Ide’. Ndërsa për mua, përkundrazi, ideali është thjesht bota materiale e pasqyruar nga truri njerëzor dhe e shprehur në format e mendimit”.
Kjo “praxis” nënkupton mohimin e çdo norme transhendente. Vetëm njeriu është kriteri i çdo veprimi njerëzor, sepse është vetëm njeriu që mund të krijojë dhe të zhvillojë vetveten nëpërmjet punës së tij në sajë të së cilës mund ta shndërrojë natyrën.
4. Edhe pse shprehjet “materializmi historik” dhe “materializmi dialektik” janë krijuar nga Engels-i, nuk i gjejmë tek Marx-i. Megjithatë materializmi i Marxit është, në fakt, materializëm historik, dialektik dhe shkencor . Është materializëm historik, sepse, veçanërisht në shkrimet e para të Marxit, interesi i tij ishte në zhvillimin historik, që tregon vetëkrijimin e njeriut. Është materializëm dialektik, sepse shtjellon marrëdhëniet dialektike mes njeriut dhe natyrës dhe mes një njeriu dhe një tjetër njeriu. Dhe është materializëm shkencor, jo në kuptim se është një filozofi spekulluese – përkundrazi, pikërisht këtë deshi të përjashtonte Marx-i, por në kuptimin që studion nevojat konkrete dhe materiale të njeriut dhe forcat produktive materiale, që u përgjigjen këtyre nevojave.
5. Marx-i thoshte se ateizmi negativ nuk ka më hije; sepse ky ateizëm fillonte me mohimin e ekzistencës së Perëndisë dhe themelonte ekzistencën e njeriut nëpërmjet këtij pohimi. Ndërsa socializmi fillon me njohjen teorike dhe praktike të njeriut dhe të natyrës .
Por duhet të vërejmë se, në këtë njohje teorike dhe praktike të njeriut, Marxi ka nënkuptuar si të mirëqenë se besimi është një tjetërsim, dhe Hyji është një projektim, fantazi.
6. Kritika shumë e egër e Marx-it kundër krishtërimit paraqitet vazhdimisht në shkrimet e tij. Sepse ai arsyetonte se krishtërimi miraton atë situatë ku ka një klasë sunduese dhe një klasë të nënshtruar dhe të abuzuar. Përveç kësaj, krishtërimi, sipas tij, mëson se vetëm në qiell njeriu do të marrë shpërblimin që meriton për shkak të padrejtësive që ka pësuar gjatë jetës së tij mbi tokë. Në këtë mënyrë, krishterimi jo vetëm justifikon çdo formë padrejtësie, por njëkohësisht, duke fokusuar shpresën e njeriut mbi të mirat e ardhshme në qiell, e pengon njeriun që ky të angazhohet për ndërtimin e një bote më të mirë.
Por këtu besoj se vlen të shohim çfarë ka shkruar Ignace Lepp rreth vizionit marksist të besimit:
“Marx, njeriu i shkencës, nuk e ka ndier të nevojshme të verifikojë ose justifikojë atë që pohonte rreth besimit. Ai nuk e lejoi veten të kritikonte ligjet ekonomike dhe parimet bashkëkohore duke i bazuar vërejtjet e tij vetëm mbi një vëzhgimin sipërfaqësor të një pronari fabrike në Manchester; ai studioi me kujdes shkrimet e autorëve si Adam Smith, Ricardo dhe shkrimet e tjera mbi kapitalizmin. Por nuk ka bërë asgjë të tillë për sa i përket besimit. … Kjo tregon shumë qartë se ateizmi i Marx-it është krejtësisht joshkencor” .
Dhe, vërtet, Marx ka bërë akuza aq të forta kundër besimit të krishterë, si tjetërsim, si opiumi i popullit, si një besim që justifikon padrejtësi dhe që shmang përgjegjësinë e njeriut për t’u angazhuar për një shoqëri më të denjë dhe të drejtë. Por unë jam i bindur se ndoshta ai do të kishte pasur më shumë kujdes para se të shpërthente në këto akuza, po të kishte lexuar, për shembull, Ungjillin ose Letrën e Jakobit, ose shkrimet e disa shkrimtarëve të shenjtë si Gjon Gojarti.
B. FRIEDRICH ENGELS
Engels-i, me sistemin e tij të materializmit dialektik (i njohur si “diamat”), është ende më rrënjësor në ateizmin e tij sesa Marx-i, sepse Engels-i është përpjekur t’i japë një formë metafizike, me primatin absolut të materies mbi arsyen. Arsyeja është një produkt natyror, prodhim i trurit. Gjithçka është materiale. Prandaj nuk ka nevojë për filozofi, por vetëm për shkencat pozitive. Ai thotë:
“Vetëm kur shkenca natyrore dhe historike të adoptojë materializmin dialektik, do të dalë në pah se gjithë të gjitha mbeturinat filozofike janë të kota dhe duhet t’i lërë vend shkencës pozitive” .
Engels-i thoshte se çdo besim është thjesht një refleks fantastik në trurin e njerëzor:
“Çdo besim nuk është përveçse një pasqyrim fantastik në mendjet e njerëzve, e atyre forcave të jashtme që kontrollojnë jetën e tyre të përditshme, një pasqyrim në të cilin forcat tokësore marrin formën e forcave mbinatyrore” .
Pastaj vazhdon të shtjellojë se këto forca të ashtuquajtura “mbinatyrore” janë, së pari, forcat e natyrës; por pastaj luajnë një rol edhe forcat shoqërore.
Engels-i ka kritikuar edhe Feuerbach-un, sepse ky kishte pranuar se, në fakt, besimi kishte ndihmuar shumë historikisht për përparimin njerëzor. Por Engles-i thotë se kjo nuk është e vërtetë, por “disa lëvizje të mëdha historike fitonin një fizionomi religjioze” .
C. NIKOLAI LENIN
Lenin-i interpretoi materializmin dialektik të Marxit dhe Engelsit në mënyrë ende më skajshme. Materia është e pakufishme në hapësirë dhe në kohë (natyrisht, kjo teori shprehimisht kundërshton çdo besim në krijimin). Zhvillimi i natyrës shpjegohet nëpërmjet dialektikës Hegeliane (tezë, antitezë dhe sintezë) aplikuar materies.
Idetë e tij rreth religjionit Lenini i ka shprehur me këto fjalë:
“Religjioni është një nga format e opresionit shpirtëror e që kudo peshon mbi popujt. … Pafuqia e klasës së shfrytëzuar në luftën kundër shfrytëzuesve krijon besim në një jetë më të mirë përtej varrit. … Atij që punon dhe vuan në skamje gjithë jetën e vet, religjioni i mëson përvujtëri dhe durim mbi tokë, duke e ngushëlluar me shpresë për një shpërblim në parajsë. Dhe atyre që pasurohen me punën e të tjerëve religjioni i mëson dashuri mbi tokë, duke u ofruar një justifikim të lehtë për tërë jetën e tyre. … Religjioni është opiumi i popullit. Religjioni është si raki e keqe shpirtërore, në të cilën skllevërit e kapitalit mbysin formën njerëzore të tyre dhe kërkesat e tyre për një jetë njerëzore të denjë” .
Lenin-i thoshte se, për shtetin, religjioni duhet të vlerësohet si diçka private:
“Çdo njeri duhet të jetë krejt i lirë të kumtojë religjionin që dëshiron, ose të mos besojë fare në asnjë religjion, domethënë të jetë ateist, siç është zakonisht çdo socialist” .
Këto fjalë na tregojnë se ateizmi i Enver Hoxhës, i cili mendonte se ishte interpretuesi më besnik i Lenin-it, në fakt, ka qenë më radikal, më ekstremist, më i skajshëm sesa ateizmi i Leninit, sepse për Lenin-in njeriu ka të drejtë të praktikojë privatisht besimin e tij, edhe pse jo për partinë. Sepse, në fakt, Lenin-i vazhdon duke pohuar se, për partinë, religjioni nuk mund të çmohet si një gjë private. Asnjeri, për partinë, nuk mund të pranojë asnjë religjion, sepse partia është e njerëzve që duhet të luftojnë“çdo çndriçim, injorancë dhe obskurantizëm në formë të besimeve religjioze” .
Nga ana tjetër, Lenin-i mësonte se lufta kundër besimeve duhet t’i nënshtrohet luftës së klasës. Me fjalë të tjera tha: të mos krijojmë një luftë të drejtpërdrejtë kundër religjionit. Ai thoshte:
“Asnjë libër edukativ nuk mund ta rrezatojë religjionin në mendjet e masave, që janë shtypur nga puna dërrmuese e kapitalizmit, derisa vetë këto masa të mësojnë të luftojnë rrënjët e religjionit, sundimi i kapitalit në të gjitha format e tij” .
Deri në rënien e komunizmit, kjo ideologji marxiste-leniniste është ajo ideologji që ka vazhduar të mbizotërojë politikën sovietike. Religjioni vazhdoi të vlerësohej si opiumi i popullit dhe si një superstrukturë ideologjike, që duhet të rrezohet totalisht në një shoqëri socialiste.
D. NEO-MARXIZMI
Nuk është e mundur që, në këtë shkrim të shkurtër, të flas mbi modifikime të ndryshme dhe të mëdha që janë futur jo vetëm në materializmin historik dhe dialektik të marksizmit, por edhe në kritikën marksiste të religjionit. Shumë intelektualë evropianë, para rënies së murit të Berlinit, në vitin 1989, kanë zhvilluar fytyra të reja të marksizmit, shumë të ndryshme nga ajo marksiste-leniniste. Këtu do të kufizohem në mendimin e tre marksistëve të famshëm, që janë treguar më të hapur ndaj religjionit: gjermani Ernst Bloch, francezi Roger Garaudy dhe italiani Lucio Lombardo-Radice.
Ernst Bloch, i quajtur “ateisti besimtar”, hebre me origjinë (dhe atëherë i njihte mjaft mirë librat e Biblës para Krishtit), ka dalluar Zotin, i cili iu zbulua Moisiut, nga zotat e paganëve. Zoti i zbuluar Moisiut e ka udhëhequr gjithmonë popullin drejt një të ardhme. Kështu jo vetëm theksohet ideja e një Perëndie dinamike, por edhe përjashtohet ideja statike e botës dhe e historisë. Socializmi i Marx-it është një socializëm i ngujuar, kinse bota ka arritur fundin e përsosmërisë së saj. Bloch-u ishte i mendimit se socializmi duhet të tregohet si trashëgimtari i mirëbesimit në arsyen dhe aftësitë njerëzore, një mirëbesim që, gjatë historisë, është theksuar nga Aristoteli, Toma Akuini, Leibniz dhe Hegel. Madje socializmi duhet të tregohet si trashëgimtar jo vetëm i idealeve të filozofisë, por edhe i idealeve që propozohen nga religjioni. Sepse, sipas Bloch, religjioni nuk është opiumi i popullit, siç e kishte përkufizuar Marx-i, por është shprehja e frymëmarrjes që është në thelbin e zemrës së njeriut, një frymëmarrje për një botë më të mirë në të ardhmen . Këtu Bloch-u zhvillon filozofinë e shpresës, për të cilën mbetet shumë i njohur. Në sajë të kësaj filozofie, teologët protestantë Jurgen Moltmann dhe Wolfhart Pannenberg, dhe teologët katolikë Johannes Baptist Metz dhe Eduard Schillebeeckx kanë zhvilluar teologjinë e shpresës.
Një marksist tjetër shumë i hapur për dialogun me religjionet është Roger Garaudy. Ai vlerëson shumë aspekte të ndryshme themelore të besimeve të mëdha, si janë dinjiteti i personit njerëzor, vëllazëria e gjithëmbarshme, etj. Dhe ai është i bindur se, nëse besimi tregohet më shumë i hapur ndaj socializmit, atëherë besimtarë dhe marksistë mund të bashkëpunojnë për ndërtimin e një qytetërimi të ri për njerëzit .
Dhe ndër marksistët italianë dëshiroj të përmend Lucio Lombardo-Radice. Ai pranon se, ndër të krishterët dhe marksistët, ekzistojnë vlera të përbashkëta njerëzore. Ishte ai që ka këmbëngulur të ndryshohej neni 5 i statuteve të Partisë Komuniste Italiane, që thoshte se çdo anëtar i partisë duhet të mësojë mirë ideologjinë marksiste-leniniste dhe ta aplikojë për zgjidhjen e situatave konkrete. Dhe vlen të përmend gjithashtu se, në Kongresin e 10ë të Partisë Komuniste Italiane, Togliatti tha se është false ideja se ndryshimi i strukturave shoqërore çon automatikisht drejt shkatërrimit të religjionit.
E. KOMENT MBI ATEIZMIN KOMUNIST
Karl Marx-i ka parë në religjionin thjesht një fenomen sociologjik: është tjetërsimi i njeriut që e ka çuar proletariatin që të harrojë gjendjen e mjerë të tij, dhe pronarin që ta forcojë pozitën e tij. Por ky është një pohim pa bazë. Religjioni nuk është, para së gjithash, një ideologji. Ishte një gabim i madh i Marx-it, që ka njësuar religjionin me idealizmin. Ndoshta këtë e bëri nën ndikimin e Hegel-it, i cili identifikoi religjionin me filozofinë, ose e çmoi si një hap për filozofinë. Por religjioni është thelbësisht një përvojë: është përvoja e njeriut i cili shikon realitetin nën një vizion të veçantë, përvoja e atij që ndihet ballë për ballë të pashprehshmit .
Është e mundur që praktika e fesë të marrë një formë “tjetërsimi”, në kuptimin se mund të shërbejë që njeriu i shfrytëzuar “të harrojë” atë që e ka shfrytëzuar. Por duhet të dallojmë përvojën fetare dhe praktikën fetare. Disa devijime në praktikën fetare tek disa popuj nuk na justifikojnë për të pohuar se çdo përvojë fetare është fallse. Është shumë gabim të përgjithësojmë duke thënë se çdo religjion është një “refleks fantastik në mendjen e njeriut i atyre forcave të jashtme që sundojnë ekzistencën e tij”, si tha Engels.
Marx-i ka sulmuar shumë krishtërimin, sepse mendonte se ky religjion është një armë në duart e kapitalistëve. Por një kritikë e tillë tregon qartë se Marx-i nuk ishte fare familiar me doktrinën e krishterë. Kritika e tij kundër religjionit jo vetëm nuk ishte objektive, por as ishte serioze, sepse ka bërë akuza pa i verifikuar. Më shumë sesa një kritikë kundër religjionit të krishterë, si të tillë, ka qenë një akuzë kundër religjionit protestant, të cilin ai e njihte: një religjion i shtetit, i lidhur me disa struktura shoqërore, një kishë tepër e interesuar për të akumuluar pasuri, pronësi dhe privilegje. Në këtë kuptim dhe vetëm në këtë kuptim, kritika e Marx-it ishte, në njëfarë kuptimi, e arsyeshme. Por nuk ishte e arsyeshme kërkesa për të dënuar çdo religjion, siç ka pretenduar Marx-i.
Të thuash se krishterimi është avokat mbrojtës i kapitalizmit jo vetëm që është një karikaturë e krishtërimit, por tregon gjithashtu një injorancë të trashë të mesazhit autentik të besimit judeo-kristian. Mjafton të kujtojmë fjalë të forta me të cilat profetët para Krishtit, veçanërisht Isaia dhe Amos, kanë qortuar ata që pasuroheshin duke korruptuar dhe duke shfrytëzuar të varfrit dhe të pambrojturit. Të njëjtën doktrinë, madje më të fortë, e gjejmë në mësimet e Jezusit, që pastaj gjetën jehonë në shkrimet e apostujve (si të Shën Jakobit) dhe të Etërve të Shenjtë (si të Shën Gjon Gojartit). Një religjion i vërtetë nuk mund të jetë kurrë për shfrytëzimin ose mbytjen e njerëzve.
Ishte edhe gabim i madh i Leninit kur ai tha se religjioni ishte produkt i përvojës së njeriut të shfrytëzuar, i cili, në atë situatë, ëndërron një botë përtej varrit, ku njeriu do të gëzojë shpërblim për të gjitha të këqijat që ka pësuar gjatë jetës së tij mbi tokë. Si provë kundër një pohimi të tillë mund të përmend faktin se besimi i hebrenjve para ardhjes së Krishtit ka ekzistuar për shumë shekuj pa besimin në një jetë përtej vdekjes. Ishte vetëm në dy shekujt e fundit para Krishtit që popullit hebre i është zbuluar e vërteta e jetës pas vdekjes, e pikërisht në Librat e Danielit, të Urtisë, dhe të Makabenjve.
Gjithashtu ishte i gabuar mendimi i Feuerbach-ut dhe i Marx-it, se pranimi i dinjitetit të njeriut domosdosmërisht përjashton çdo trashendencë. Pranimi i dinjitetit, i natyrës, i lirisë dhe i personalitetit të njeriut jo vetëm nuk kundërshton besimin në ekzistencën e Zotit, por përkundrazi e gjen themelin në vetë Perëndinë.
Kështu lexojmë në Kushtetutën mbi Kishën në Botën Bashkëkohore, Gaudium et Spes, i Koncilit II të Vatikanit (n. 21):
“Njohja e Hyjit nuk i kundërvihet në asnjë mënyrë dinjitetit të njeriut, meqenëse ky dinjitet themelin e vet dhe përsosmërinë e vet e gjen pikërisht te Hyji. Në të vërtetë njeriu merr prej Hyjit Krijues dhuntitë e inteligjencës e të lirisë dhe është caktuar në shoqëri; por sidomos është i thirrur në bashkësi me Hyjin vetë në cilësinë e birit dhe është i thirrur të marrë pjesë në vetë lumturinë e tij”.
Prandaj dilema: “Ose Hyji, ose njeriu” është një dilemë false. Kur pranon ekzistencën e Hyjit, jo vetëm nuk e përul dinjitetin e njeriut, por përkundrazi shtron themelet e dinjitetit të tij të vërtetë.
Gjithashtu dilema: “Ose të besosh në një jetë tjetër pas vdekjes, ose të angazhohesh për përmirësimin e botës” është nje dilemë false. Ai që nuk angazhohet për të përmirësuar situatën e botës dhe të shoqërisë vepron kundër vullnetit të Zotit. Njeriu është i detyruar të angazhohet për transformimin e botës, edhe pse është i thirrur për një botë më të mirë përtej kësaj jete. Përsëri lexojmë në Kushtetutën Gaudium et Spes (n. 57):
“Të krishterët, në ecje drejt qytetit qiellor, duhet të kërkojnë e të shijojnë gjërat e përtejme. Megjithatë, kjo nuk e zvogëlon, madje e shton rëndësinë e detyrës së tyre për të bashkëpunuar me të gjithë njerëzit për ndërtimin e një bote më njerëzore. Dhe, në të vërtetë, misteri i fesë së krishterë u jep atyre nxitje e ndihma të shkëlqyera për ta kryer me angazhim më të madh këtë detyrë dhe sidomos për të zbuluar domethënien e plotë të kësaj veprimtarie, nëpërmjet së cilës kultura njerëzore fiton një vend të rëndësishëm në thirrjen e tërësishme të njeriut”.
Një vërejtje e fundit. Marksizmi paraqet vetveten si humanizëm. Patjetër, është një ideologji humaniste. Por përsëri i referohem Kushtetutës Gaudium et Spes (n. 12):
“Besimtarët dhe jobesimtarët janë përgjithësisht të një mendjeje kur konsiderojnë se gjithçka që ekziston në tokë duhet t’i referohet njeriut, si qendrës së vet dhe kulmit të vet”.
Papa Pali VI, në Enciklikën e tij Populorum Progressio (n. 15) tha:
“Njeriu mund ta organizojë botën pa Zotin, por pa Zotin do ta organizonte vetëm për shkatërrimin e vet. Nje humanizëm i izoluar është një humanizëm çnjerëzor. Nuk ka një humanizëm të vërtetë përveç atij që është i hapur për Zotin dhe që është i vetëdijshëm i asaj thirrjeje që i jep jetës njerëzore domethënien e saj të vërtetë”.
Ndërsa Kushtetuta Gaudiumet Spes (n. 21) thotë:
“Nëse mungon baza fetare dhe shpresa e jetës së pasosur, dinjiteti njerëzor cënohet në mënyrë shumë të rëndë, siç vërehet shpesh në ditët e sotme, dhe enigmat e jetës e të vdekjes, të fajit e të dhimbjes mbeten pa zgjidhje, aq sa jo rrallë njerëzit bien në dëshpërim”.
Prandaj zgjedhja nuk është mes humanizmit dhe johumanizmit, por mes formave të ndryshme të humanizmave. Humanizmi marksist e vendos njeriun si “absolut”, ndërsa për humanizmin religjioz, vetëm Zoti është Absoluti dhe Ai shtron themelet për domethënien dhe dinjitetin e njeriut.619
