Millan Çullibrk-Radar[i]
Ekspertët ushtarakë pohojnë asnjë shtet tjetër në Europë nuk blen aq armatime sa Serbia, me kontraktim direkt, pa kurrfarë plani dhe strategjie. E gjithë kjo është pjesë e strategjisë qëllimi i vetëm i së cilës është që pushteti të qëndrojë sa më gjatë në këmbë, me shpresën se me blerjen e armëve blen edhe “mëshirën” dhe dashamirësinë e vendeve kryesore të botës.
Nga muaji gusht i vitit të kaluar deri në gusht të këtij viti pushtetit në Serbi, me në krye “komandantin e përgjithshëm” Aleksandër Vuçiçin, me kontraktim direkt, ka blerë armatime të reja të huaja me vlerë pothuajse pesë miliardë euro. Mbi përmasat e shprërndarjes andej këndej të parave publike dëshmon më së miri edhe e dhëna se me këto blerje është harxhuar buxheti ushtarark i dy viteve e gjysëm.
Po e lëmë mënjanë faktin se ky njeri, ëndërra e të cilit është t’a mbajnë mend si ndërtuesi më i madh, për një periudhë kohore prej shtatë herë e gjysëm më të gjatë, që nga fillimi i vitit 2018 e deri në fund të këtij vitit, ka shpenzuar rreth 5,5 miliardë euro edhe për pesë projektet infrastukturore më të shtrenjta. Konkretisht, deri tani Koridori i Moravës ka ka kushtuar 1,7 miliardë, hekurudha serbo-hungareze 1,6 miliardë, autostrada nga Preljina deri në Pozhegë 900 milionë, dhe nga Shabaci deri në Lloznicë 820 milionë, ndërsa përgatitjet për EXPO diçka më shumë se 540 milionë euro. Për hir të së vërtetës disa nga projeketet nuk kanë përfunduar e kësisoj fatura përfundimtare mund të jetë më e lartë.
Megjithëse në pamje të parë blerja e armatimeve dhe ndërtimi i autostradave dhe “hekurudhave të shpejtë” nuk kanë asnjë lidhje, në thelb Vuçiçi si njërën ashtu edhe tjetrën i përdor për forcimin e rejtingut dhe pozitës së tij. Infrasktruktura e transportit i siguron mbështetjen e zgjedhësve brenda vendit, ndërsa blerja e armatimeve mbështetjen nga jashtë. Kjo shihet edhe nga lista gjithnjë e më e gjërë e vendeve nga të cilat blen armë, nga fuqitë më të mëdha botërore, ShBA, Rusi dhe Kinë ku shoqëri i bëjnë edhe Franca, Emiratet e bashkuara Arabe, Izraeli… Nëse janë blerë 20 sisteme PULS dhe po kaq hermesë, kjo nuk do të kushtonte më shumë se 5000 milionë, pohojnë ekspertët ushtarakë dhe shtrojnë pyetjen se çfarë është bërë me 1,6 milirdët e tjerë apo ndoshta janë blerë nga Izraeli edhe disa sisteme komanduese informative ose sisteme për luftën elektronike.
Për kontratën më të re me sistemin Elbit izraelit opinioni publik serb ndoshta nuk do të dinte kurrë asgjë nëse kjo kompani nuk do t’a pranonte se kontratën pesëvjeçare me vlerë 1,64 miliardë dollarë e ka nënshkruar pikërisht me Serbinë. Deri tani kjo është kontrata e dytë për nga madhësia e lidhur për nevojat e ushtrisë së Serbisë. Pjesa kryesore e saj është lidhur saktësisht para një viti, kur, për shumën 2,7 miliardë euro është kontraktuar edhe blerja e 12 avionëve francezë Rafal. Portali Radar ishte i pari që bëri publik faktin se kësti i parë prej 417 milionë eurosh është paguar me 10 tetor 2024, ndërsa Ministri i financave Sinisha Malli u mburr se kësti i dytë është paguar 15 ditë para afatit në pranverën e viti 2025. Ndryshe nga këto pagesa, realizimi i shumicës së projekteve infrastrukturore vonon me shumë vite.
Për pushtetin dimensioni politik i këtyre arranzhimeve ka më shumë rëndësi sesa ai ushtarak
Për Zdravko Ponoshin, ish shefin e shtabit të përgjithshëm të serbisë dhe liderin e Partisë “Serbia qendër”, nuk është e diskutueshme nevoja e forcimit të ushtrisë dhe këtë po e bëjnë të gjitha vendet, madje dhe ato të rajonit. Në këtë garë rajonale për armatime madje ekzistone dhe një simetri e madhe, sepse Serbia blen avionë izraelitë pa pilot Hermes dhe raketahedhës shumëgrykësh PULS, ndërsa Kroacia Bajraktarët turq dhe HIMARS-ët amerikanë, ne 12 rafalë të rinj ata 12 rafalë të përdorur francezë… Por, përveç dimensionit ushtarak të këtij arranzhimi me rëndësi është edhe ai politik.
“Blerja e Rafalëve ishte përpjekje për të gjetur një mentor të ri në Europë, sepse në Berlin nuk është është më Merkeli, kujdestarja e Vuçiçit. Megjithatë, doli se Makroni është tregtar i klasit të parë, ndërsa mbështetja politike të cilën e llogariste pushteti i këtushëm, doli se ishte një pykë prej druri shelgu. Kur Vuçiçi kishte nevojë që, pas Moskës, të fitonte mbështetje edhe nga Perëndimi për shuarjen e trazirave, nga shumica e kryeqyteteve europiane mori shuplaka, ndërsa nga Makroni vetëm heshtje. Dhe kjo është më e shumta që mundi të fitonte, megjithëse heshtja u pagua me 2,7 miliardë euro. Kur e kuptoi se kjo nuk ishte kishë ku mund të dëgjoheshin lutjet e tij, Vuçiçi u kthye nga Izraeli, me idenë se ai mund të ishte njëfarë kanali deri të administrata e Trumpit”, shpjegon Ponoshi. Sipas fjalëve të tij, ky kanal është mjaft i kalueshëm, sepse kur troket në derë në Jerusalem apo në Tel Aviv kjo trokitje dëgjohet edhe në Uashington. Megjithatë, mbetet të shohim sesi do të jetë epilogu i tërë kësaj rruge, sepse dill-et e deritanishme me Trumpin, kësisoj edhe Marrëveshja e Uashingtonit e vitit 2020, ishin kryesisht në dëmin tonë, thotë Ponoshi dhe nënvizon se Vuçiçi nuk ka kërkuar kurrë mbështetje për Serbinë por për qëndrimin e tij në pushtet.
“Duket qartë se nuk ka mbështetje brenda vendit, për këtë i nevojitet ajo nga jashtë dhe llogarit se do të jetë e mjaftueshme sikur të fitojë Trampin. Nëse kjo është ideja e tij, kjo do të na kushtojë shtrenjtë, të gjitha sëbashku afro 5,5 milardë euro, sepse kontrata me Elbitin është 1,6 miliardë dollarë, furnizimi me Rafalët 2,7 miliardë euro, e sëpaku një miliardë do të kushtojë trajnimi, pajisjet shtesë dhe raketat për këta avionë. Marrë sëbashku ky është buxheti ushtarak i Serbisë për dy vite e gjysmë dhe një zot e di sesi do t’a paguajë këtë ekonomia. Nuk ka dyshim se ushtria e Serbisë nevojitet të modernizohet, por shtrohet pyetja nëse mund t’ia lejojmë vetes këtë gjë, nëse në vend të avionëve të rinj mund të blinim avionë të pëdorur ose të rregullonim spitalet”, pyet Ponoshi.
Të gjithë blerjet e armatimeve janë të motivuara me mbështetje personale për një njeriu të vetëm
I pyetur nëse Vuçiçi me miliardat e shumta blen armë apo mbështetjen e qufive të mëdha, analisti ushtarak Aleksandër Radiç shpjegon se blerjet e armatimeve dhe pajisjeve ushtarake “janë të lidhura në mënyrë direkte me mekanizmat e mbështetjes politike dhe personale për pushtetin aktual të presidentit Vuçiç”, dhe kujton se Serbia po ashtu me firmën izraelite Elbit në fundin e vitit të kaluar ka kontraktuar edhe 335 milionë dollarë.
“Do të ishte e kuptueshme që me këtë të blihej mbështetja për pozicionin e shtetit tonë, por në këtë rast nuk bëhet fjalë për një gjë të tillë, por për personalizmin të mbështetjes së një njeriu të vetëm. Për këtë dëshmon edhe fakti se ushtria, si përdoruese e këtye armatimeve, është e përjashtuar plotësisht nga të gjitha këto blerje, kështuqë ne në fakt nuk e dimë se çfarë është blerë nga izraelitët dhe kjo është edhe një vërtetim tjetër i faktit se këto kontrata lidhen ad hoc, sipas nevojave politike. Ana tjetër e medaljes janë provizionet. Ata është e vështirë t’i vërtetosh, por mund të konkludohet në mënyrë indirekte se ata ekzistojnë dhe kësisoj në të gjithë kontratat evitohet çfarëdo lloj përgjegjësia e dorëzuesit që për pesë, 10 ose 15 vite një pjesë e këtij prodhimi të organizohet në Serbi”- nënvizon Radiçi.
Për atë është indikativ edhe fakti se Serbia blen nga izraelitët raketahedhës shumgrykësh PULS, ndërkohë që fabrikat tona prodhojnë raketahedhës të ngjashëm për Qipron. I vetmi dallim është se PULS-i ka largësihedhje më të madhe, deri në 150 kilometra, thotë bashkëbiseduesi i Radarit, me shtesën se Vuçiçi duket qartë se ka parasysh që për votuesit tanë ka rëndësi që armët tona të kenë largësihedhje më të madhe se ato kroate. Nga Izraeli blejmë edhe avionë pa pilot hermes, megjithëse më përpara kemi blerë nga Kina dy tipe të këtyre avionëve, ndërsa është negociuar edhe me Erbasin mbi investimin e përbashkët në prodhimin e dronëve SIRTAP, por ky projekt dëshroi, sepse të fortët tanë nuk panë interes në këtë projekt, pohon Radiçi.
Aromë baruti dhe korrupsioni
Nuk ka asnjë pikë dyshimi as analisti politik Dragomir Angjellkoviç kur, sipas fjalëve të tij, Vuçiçi blen mbështetjen e fuqive të mëdha në mënyra të ndryshme, dhe njëra prej tyre është edhe blerja e armatimeve, sepse në të gjithë vendet kompleksi ushtarako-industrial është i lidhur ngushtë me kreun shtetëror.
“Vuçiçi në këtë mënyrë blen mëshirën e lojtarëve të rëndësishëm, meqënëse, me kalimin e kohës, ai gjithnjë e më shumë po orientohet nga fuqitë perëndimore. Para të gjithëve drejt francezëve, ndoshta sepse ata kanë akses në të gjithë detajet e komunikimeve Skaj, e tani edhe ndaj Izraelit, për shkak të lobit të fortë izraelit në tërë botën. Ndoshta këtu është edhe gatishmëria e Mosadit për t’u përfshirë në aksione të ndryshme, e kësisoj edhe në shpëtimin e ushtarit Vuçiç”, thotë Angjellkoviçi.
Ai mendon se do të ishte qesharake edhe të mendoje që pushteti në Serbi armët i blen për të mbrojtur interesat tona kombëtare, sepse, sikurse thotë, Vuçiçi ka hequr dorë nga Kosova dhe nga të gjithë interesat e tjera kombëtare. Përse shërben atëherë blerja e armatimeve nëse shteti tashmë ka hqur dorë nga mbrojtja e integritetit territorial, shtron pyetjen bashkëbiseduesi i Radarit.
“Në arranzhime të tilla ose të ngjashme me të element thelbësor është ai i korrupsionit. Kontratat ndërkombëtare të këtij lloji, si rregull, nënkuptojnë edhe kthimin e një pjese të këtyre parave, sipas parimit të karuselit, diktatorëve të vendeve jodemokratike në të cilët nuk ekziston nivel i mjaftueshëm transparence në shpenzimin e parave publike. Ashtu sikurse diktatorët afrikanë blinin armë në mënyrë që një pjesë e mirë e këtyre parave rridhte në xhepat e tyre, këtë ndoshta bën edhe Vuçiçi. Krahas kësaj, në kushtet kur një numur i madh shtetesh e ka izoluar Izraelin për shkak të asaj që po bën në Gaza, Vuçiçi me këtë marrëveshje demonstron solidaritetin me udhëheqjen e atij vendi, sepse llogarit fuqinë e lobit izraelit që nesër, kur të largohet nga pushteti në Serbi, t’a mbrojnë nga ekstradimi ose përgjegjësia”, konkludon Angjelkoviçi.
Më kot pushka nëse nuk di t’a përdorësh
Për shkak të gjithë sa më sipër as kontrata e fundit me Elbit-in nuk mund të trajtohet vetëm si një tullë në mur. Megjithëse nuk ka diskutim se bëhet fjalë për një kompani të cilësisë së lartë, e cila tregton aksionet e saj në Vollstrit, Zdravko Ponoshi vë në dukje se ajo ka kohë që nuk ka lidhur me askend ndonjë punë të vlefshme. Nënvizon se Hollanda ka blerë nga Elbit 20 raketahedhës shumëgrykësh PULS për 305 milionë, ndërsa avioni pa pilot hermes kushton afro 10 milionë euro.
“Nëse Vuçiçi ka blerë nga 20 sistame PULS dhe po kaq hermesë, kjo nuk duhej të kushtonte më shumë se 500 milionë. Ku shkoi diferenca prej 1,6 miliardësh? Ka mundësi të jenë blerë edhe disa sisteme informativo-komanudes ose sisteme për luftim elektronik. Në vendet e tjera dihet me qartësi se çfarë blihet konkretisht dhe sa kushton, ndërsa pushteti jonë shpenzon para të madhe, e askush nuk e di se çfarë është blerë saktësisht. Prandaj është e rëndësishme të dihet se çfarë pikërisht blejmë, çfarë në fund do të marrë ushtria, dhe cila pjesë e këtyre parave do të shkojë në xhepat e ndokujt”, konkludon Ponoshi.
Duke i’u referuar vargut të këngës popullore “në duart e Mangjushiç Vukut çdo pushkë është vrastare”, ish shefi i shtabit të përgjithshëm nënvizon se, natyrisht, ka rëndësi se si është pushka, por më kot pushka nëse nuk kemi Mangjushiç Vukun ose ai nuk di t’a përdorë. “Problemin kyç të ushtrisë tonë, që është gjendja e keqe e burimeve njerzore, nuk mund t’a zgjidhë blerja e armatimit të ri. Tani serbi nuk është se shkon me aq dëshirë në ushtri (aluzion për këngën popullore serbe “Me gëzim po shkon serbi n’ushtri”. Shën. i përkth.), e si do të shkojë kur presidenti kërcënon se do t’a shpërndajë popullin e revoltuar nëpër rrugë me kobrat”, nënvizon ish shefi i shtabit të përgjithshëm.
Në fillim, kur Serbia para tetë vitesh filloi të armatoset me shpjetësi, gjithçka dukej shumë më thjeshtë. Në fillim të nëntorit 2017, në Serbi erdhën dy avionë MiG të përdorur, nga gjashtë të porositur. Vuçiçi u mburr se Rusia na i kishte dhuruar, dhe heshti për faktin se për remontin e tyre, sipas informacioneve jozyrtare, duheshin 200 milionë euro. Edhe disa qindra milionë të tjerë presidenti i shpenzoi në fillim të vitit 2023, kur nuk mundi t’i rezistonte ngasjes që në panairin e armatimeve në Abu Dabi të kontraktonte blerjen e disa dronëve nga Emiratet e Bashkuara Arabe, pastaj nga Kina…
Për Radiçin problem më vete është fakti se të gjithë vendet etjera të rajonit, përveç Serbisë, kanë plane afatgjatë dhe të aksesueshëm publikisht për zhvillimin e sistemit të mbrojtjes. Sikur t’a kishim, shpjegon ai, në këtë dokument publiku i interesuar mund t’a marrë vesh se përshembull, Serbia synon të blejë avion luftarakë shumëqëllimësh, dhe më pas, si në të gjithë vendet europiane, do të shpallej tenderi ndërkombëtar.
“Këto punë, natyrisht, kanë kontekst të gjërë dhe askush në Eruopë nuk blen armatime si Serbia, pa tender, me rregullim direkt, nën kushte të cilët në Serbi nuk sjellin asgjë përveç mallit, i cili paguhet paraprakisht. Edhe pushteti i Orbanit që është autokratik dhe represiv ndaj opozitës, Hungaria blerjen e tankeve për këmbësorinë nga Gjermania e kushtëzoi me faktin që ata të montohen në Hungari, e cila para kësaj, në ndryshim nga Serbia, nuk kishte fare industri ushtarake. Ndërsa te ne, për shkak të kontekstit politik, anashkalohet çdo plan furnizmi me këto mjete. Pushteti pohon se këta dokumente ekzistojnë, por ne nuk mund të provojmë nëse thotë të vërtetën. Nëse gënjejnë vazhdimisht, cili është ai që mund t’u besojnë se tani na flitkan të vërtetën”- nënvizon Radiçi.
Kundër rafalëve janë madje edhe pjestarët e ushtrisë të cilët mbajnë foton e Vuçiçit në zyrë
Sipas fjalëve të tij, te ne, tërë procesi i furnizimit me armatime është i imponuar, sepse vendime të tilla i merr një grup i ngushtë njerëzish “në errësirën e lojërave të padukshme të kabinetit”. Ai pohon se ushtrinë as që e ka pyetur njeri mbi blerjen e rafalëve. Pohon se ka patur diskutime të ashpra me njerëz të ushtrisë të cilën e mbështein këtë pushtet, madje edhe nga ata “të cilët mbajnë foton e Vuçiçit në zyrë pyeson përse janë blerë rafalët”.
Përveç arranzhimeve ndërkombëtare, jotranspartentë janë edhe disa syresh vendore. Këtu bën pjesë edhe importi i pjesëve për tanke të cilët i prodhojnë sisteme të ndërlikuara, firma-bijë. E gjitha kjo financohet mbi bazën e “marrëveshjes tripalëshe”, sipas së cilës Ministria e financave jep hua pa kamatë ndërsa paratë kthehen kur i dorëzohet ushtrisë armatimi i kërkuar, zbulon Radiçi dhe pyet nëse ka një precedent të tillë në ekonominë e Serbisë.
Megjithëse ëndërra e tij është të mbahet mend si ndërtues i madh, Vuiçi që nga vitit 2018, për pesë nga projektet më të shtrenjta, Koridmori moravian, hekurudha e shpejtë, Ekspo dhe dy pjesë të autodtradës nga Preljina deri në Paozhegë dhe nga Shabaci deri në Llozninë ka shpenzuar tamam aq sa kushton blerja e armatimeve për vetëm 12 muajt e fundit.
Deri në vitin 2016, kujton ai, për importim armësh çdo vit harxhoheshin disa dhjetra milionë euro. Ku u desh të bliheshin dy helikopterë nga Rusia, ushtria nuk kishte para e kësisoj u ble vetëm një. Tamam para fundit të vitit 2016, u shfaqën “teprica” të rëndësishme buxhetore, të cilat nga Thesari u transferuan në Ministrinë e mbrojtjes. Kështu filloi dhe po kështu vazhdon ende loja, rezultati i së cilës mund të shihet vetëm në llogarinë përmbyllëse të buxhetit, në formën e neneve si puna e “marrëveshjes tripalëshe”, për të cilën shumica nuk di gjë se për çfarë bëhet fjalë. Dhe e gjitha kjo bëhet pa kurrfarë plani dhe strategjie, konkludon Radiçi.
Megjithatë, nuk përjashtohet mundësi që e gjitha kjo është pjesë e një strategjie të mirëmenduar, qëllimi i vetëm i së cilës është që pushteti aktual me Vuçiçin në krye të qëndrojnë në këmbë edhe për njëfarë kohe. Të vetëdijshëm se gjithçka kanë bërë në fund të fundit do t’i paguajë dikush tjetër, konkretisht taksapaguesit, të cilët askush nuk i pyet.
