Presidenti i SHBA-se, Joe Biden ka bërë thirrje për “ndryshim regjimi” në Rusi, një deklaratë që duhet të kujtojë kryqëzatat e mëparshme të ndryshimit të regjimit të udhëhequr nga SHBA – në Kili, Irak dhe Afganistan, ndër shumë.
Për ta thënë më butë, këto episode nuk kanë qenë suksese të pazbutura. Por nisma e ndryshimit të regjimit që meriton shqyrtimin tonë sot ishte më ambiciozja e Shteteve të Bashkuara dhe është më e rëndësishme për kërkesën e fundit të Biden. Kjo sepse kishte të bënte me vetë Rusinë dhe Ukrainën 30 vjet më parë.
Unë kam qenë dëshmitar i asaj që SHBA-ja, Britania e Madhe dhe të tjerët bënë në terren pas Luftës së Ftohtë. Në vitin 1990, në emër të Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), organizova një konferencë ndërkombëtare mbi politikën e punës në Moskë, e cila doli si një raport pikërisht në kohën kur Bashkimi Sovjetik po shpërbëhej. Më pas u emërova drejtor i një programi të ngritur nga ILO për të këshilluar qeveritë në rajon mbi politikat sociale dhe të punës në atë që quhej në mënyrë eufemistike ‘tranzicioni’ nga ekonomia ‘komuniste’ në një ekonomi ‘tregu’.
Me qendër në Budapest, për rreth katër vjet kam bashkëvepruar me ministra dhe zyrtarë të lartë të qeverisë nga Rusia, Ukraina dhe vendet fqinje. Kam pasur gjithashtu takime të shumta me ekonomistë, zyrtarë dhe organe ndërkombëtare si Banka Botërore, të cilat të gjitha ishin të përkushtuara ndaj versionit të tyre të ndryshimit të regjimit. Ishte një përvojë e çuditshme. Madje takova Mbretëreshën, Dukën e Edinburgut dhe Mbretëreshën e Holandës, të cilët luajtën role të ashpra duke i dhënë një fytyrë ‘të respektueshme’ planeve të shtrenjta.
Që në fillim e kundërshtova me forcë atë që po ndodhte. Kam mbajtur fjalime të shumta dhe kam botuar artikuj dhe disa libra për këtë. Sot, besoj se pushtimi rus i Ukrainës në vitin 2022 i atribuohet pjesërisht strategjisë neoliberale të udhëhequr nga SHBA në atë periudhë. Një mënyrë për ta shprehur atë është se strategjia e SHBA-së dështoi të krijonte fantazmën e stalinizmit dhe krijoi terren pjellor për ringjalljen e tij.
Pra, cila ishte strategjia e drejtuar nga jashtë? Edhe pse përkrahës të ndryshëm kishin variante, ai sanksionoi një doktrinë – të njohur si “terapia e shokut” – e nxitur nga ekonomistët në Harvard, London School of Economics dhe gjetkë.
Plani për të kthyer Rusinë dhe Ukrainën në ekonomi kapitaliste bazohej në tre premisa, kombinimi i të cilave do të rezultonte fjalë për fjalë fatal.
Së pari, u arsyetua se reformat pro tregut duhej të futeshin shumë shpejt, në mënyrë që të mos kishte kohë që forcat ‘socialiste’ të rigrupoheshin dhe të bllokonin reformën.
Së dyti, një premisë më teknike ishte se prioritet duhej t’i jepej politikës makroekonomike, të mbështetur nga kushtëzimi i ndihmës për të detyruar qeverinë ruse (dhe ukrainase) t’i përmbahej asaj, para dhe përpara reformës mikro-ekonomike ose strukturore. Kjo e fundit, për shembull, mund të ketë përfshirë ristrukturimin e ndërmarrjeve shtetërore, vendosjen e rregulloreve të tregut dhe institucioneve për t’i mbajtur njerëzit sipas standardeve etike. Por pikëpamja ekonomike ortodokse ishte se makro-stabilizimi ishte një përparësi e domosdoshme për reformën strukturore. Ky ishte arsyetimi dominues i Fondit Monetar Ndërkombëtar.
Premisa e tretë ishte se reformat makro-ekonomike duhej të futeshin në një rend të caktuar: fillimisht erdhi heqja e kontrolleve shtetërore të çmimeve, më pas shkurtimet e shpenzimeve publike dhe në fund privatizimi i pronës shtetërore.
Liberalizimi i çmimeve erdhi me heqjen e subvencioneve të çmimeve (përveç energjisë). Mbani në mend se prodhimi kishte rënë, se kontrollet e rrepta të çmimeve kishin ekzistuar për breza dhe se struktura e prodhimit përbëhej nga ndërmarrje të mëdha industriale me karakteristika monopolistike, që dominonin sektorë dhe rajone të tëra.
Efekti i liberalizimit të çmimeve ishte kështu një shpërthim i jashtëzakonshëm i hiper-inflacionit. Ndërsa ne punonim në Ukrainë, në një vit inflacioni u vlerësua mbi 10,000%, dhe në Rusi ai u vlerësua në mbi 2,300%. Varfërimi ishte vdekjeprurës. Miliona vdiqën para kohe; jetëgjatësia e meshkujve në Rusi ra nga 65 në 58 vjet, femra nga 74 në 68; shkalla e vetëvrasjeve u rrit në mbi trefishin e nivelit të lartë të SHBA.
Në një gjendje kolektive mohimi, “këshilltarët” ekonomikë perëndimorë ishin pothuajse stalinistë në zellin e tyre. Politika e tyre e dytë ishte ulja e shpenzimeve publike, me objektivin e dyfishtë për të shtypur presionin inflacioniste duke frenuar kërkesën monetare dhe duke dobësuar shtetin. Kjo kishte si pasojë të menjëhershme intensifikimin e vdekshmërisë dhe sëmundshmërisë në rritje.
Por bëri diçka tjetër që ende po prek të gjithë botën sot. Pagat dhe mëditjet në sektorin publik ranë aq të ulët sa shteti pushoi së funksionuari. Kjo krijoi një vakum në të cilin kleptokratët lulëzuan. Më kujtohet se ministrat e qeverisë kërkonin 50 dollarë ryshfet vetëm që të mund të ushqenin familjen e tyre. Ata ishin pre e lehtë e gangsterëve të pamëshirshëm, të cilët nga ana e tyre ishin shokë në shtrat me ish-oficerët e KGB-së, si një zëvendës i caktuar i parë i administratës së qytetit të Shën Petersburgut, Vladimir Putin.
Nuk mund të mbitheksohet marrëzia e ideologjisë antishtetërore në një kohë kur ajo që nevojitej dëshpërimisht ishte bërthama e një shërbimi civil profesional, të mbështetur nga një sistem ligjor i duhur. Por gjithçka që kërkonin këshilltarët financiarë perëndimorë ishte kapitalizmi i plotë, të cilin ata e shihnin si çuar në një “bum rus”, në të cilin “demokracia dhe tregjet e lira kanë zënë rrënjë për mirë”.
Pika e tretë e renditjes së terapisë së shokut ishte privatizimi masiv. Filloi si një shaka, me ‘aksionet’ e privatizimit që shpërndaheshin si konfeti. Unë kam ende një kupon diku, që më dha kryetari i bashkisë së Shën Petersburgut. Por privatizimi shpejt u shndërrua në një plaçkitje të egër të perëndimit. Banka Botërore, USAID, Banka e re Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) në Londër dhe organe të tjera të huaja ndanë shuma të mëdha për të ndihmuar në përshpejtimin e transferimit te ‘sipërmarrësit’ e rinj. Mbi 15,000 firma shtetërore u shitën; kleptokratët u bënë oligarkë brenda natës; ‘këshilltarët’ e tyre amerikanë dhe të tjerë të huaj u bënë multimilionerë. Kjo është kur kriminaliteti u shtri përtej Atlantikut.
Duhet të jetë ende i kujdesshëm në mënyrën se si e vendos këtë. Megjithatë, dihej gjerësisht se ekonomistët e shquar në mesin e këshilltarëve financiarë perëndimorë ishin të lidhur me oligarkinë në rritje dhe duke fituar miliona dollarë nga privatizimi. Përfundimisht, një çështje u soll në Gjykatën e Lartë të Massachusetts. Ata që u përfshinë paguanin pagesa të majme, por u lejuan të vazhdonin karrierën e tyre. Të jeni të sigurt, ata dhe të tjerët bënë shumë mirë.
Ndërkohë, ka pasur fillimin e sikletshëm të fazës së katërt të sekuencës, e karakterizuar si ‘terapia’ pas ‘shokut’.
Kjo u konsiderua si ndërtimi i një sistemi të ri të politikave sociale, bazuar në linjat standarde neoliberale – domethënë, një shtet i mbetur mirëqenies me sa më shumë privatizim, duke filluar me sistemet e pensioneve dhe arsimin. Siç e kishin argumentuar disa prej nesh që në fillim, një sistem universalist i mbrojtjes sociale duhej të ishte ndërtuar përpara çdo politike “shoku”. Në mënyrë të pakujdesshme, zbatimi i politikave sociale u la më pas, dhe më pas u bë vetëm paksa, me vonesa të pafundme.
Në këtë periudhë ndodhën dy ngjarje personale që mishëronin çmendurinë e asaj që po ndodhte. Në vitin 1992, më kujtohet se u ftova si “ekspert i tregut të punës” për të mbajtur një leksion për ministrat e financave dhe ministrat e arsimit nga shtetet e Evropës Lindore, organizuar nga Banka Botërore në një kështjellë holandeze, simbolikisht me hendekun e vet. Aty dëgjova ndërsa ministrat u thanë se çfarë politikash duhet të bënin nëse donin kredi apo grante të huaja.
Ngjarja tjetër ishte edhe më e çuditshme. Në vitin 1993, po drejtoja një konferencë të vogël në Francë mbi pagat minimale dhe politikat bazë të të ardhurave për Evropën Lindore, kur mora një telefonatë nga një ambasador i SHBA-së që më ftonte në Uashington për të dhënë një konferencë në Departamentin e Shtetit. Pasi bëra kontrollet e historisë, pranova dhe e gjeta veten të çuar në bodrumin e Departamentit të Shtetit. I ulur në një tavolinë të gjatë me një “minder”, u habita kur pashë 12 burra që hynë për t’u ulur në anën tjetër. Ata e identifikuan veten individualisht, dhe shumica thanë CIA. Kryesuesi i konferencës ishte një nënsekretar shteti.
Unë dhe kolegët e mi në ILO deri në këtë pikë po kryenim anketa të hollësishme të qindra ndërmarrjeve industriale si në Rusi ashtu edhe në Ukrainë, si dhe anketa të gjera familjare që mbulonin mijëra familje në të dy vendet. Si rezultat, pata akses në të dhëna që përshkruanin kontekstin dhe rezultatet e doktrinës së terapisë së shokut.
Unë u thashë burrave se politikat e tyre ishin katastrofike, se një numër i madh rusësh dhe ukrainassh po vdisnin si rezultat i “terapisë së shokut” dhe se, ndryshe nga sa raportonin, papunësia reale ishte rreth 25% – e fshehur nga fakti që bizneset po vazhdonin të kërkonin subvencione për punëtorët që nuk ishin më të punësuar. Unë argumentova se njerëzit me të cilët ata punonin në nivelin politik ishin të dënuar dhe të korruptuar dhe se ata duhet të fokusoheshin në ofrimin e ndihmës direkte për njerëzit e zakonshëm nëse do të shmangej një baltë ndaj neofashizmit.
Unë argumentova se ristrukturimi i ndërmarrjeve dhe zëvendësimi i rregullave të rregullores dhe ligjit duhet të ketë përparësi ndaj reformave makroekonomike dhe privatizimit. I hodha sa më shumë përbuzje pretendimeve të bëra nga Banka Botërore dhe ekonomistët e shquar se nuk kishte papunësi. Dhe unë argumentova se ishte çmenduri që banka të mbante një kredi të madhe për të ndihmuar të papunët me supozimin se, siç pretendonte një raport bankar, shkalla e papunësisë ishte vetëm 1%.
Kjo ishte qesharake. Ishte e qartë se strategjia neoliberale po krijonte thjesht një kapitalizëm kleptokratik, një formë virulente e kapitalizmit rentier, ku institucionet dhe politikat ekonomike u mundësojnë pronarëve të pronës fizike, financiare dhe intelektuale të marrin gjithnjë e më shumë të ardhura dhe pasuri. U shfaq një strukturë e re klasore, me një plutokraci oligarkësh, një rrogë të vogël (përfshirë njerëz të arsimuar që përpiqeshin të ndërtonin një shoqëri të denjë), një proletariat të lumpenizuar (të plakur, atavist) dhe një prekariat në rritje të shpejtë. Ndërsa oligarkët në Ukrainë ishin të përçarë, kishte edhe disa bullgarë, rumunë dhe të tjerë në orbitën e tyre. Të gjithë së shpejti zbuluan se mund të shoqëroheshin rehat me plutokratët financiarë dhe të tjerë në Londër, Wall Street dhe gjetkë.
Disa muaj pas takimit të Departamentit të Shtetit, unë u ftova përsëri në Uashington për të informuar Departamentin e Punës të SHBA. Më pas, ata dhanë një koktej dhe mbrapa pashë dy nga oficerët e CIA-s që kishin qenë në konferencën e Departamentit të Shtetit. I pyeta se çfarë kishte ndodhur pas konferencës së parë. Njëri më tha, në mënyrë konspirative: “Sinqerisht, shkoi deri në majë … dhe ai nuk të beson.” “Ai” iu referua Presidentit Clinton.
Kur zgjedhjet ruse të vitit 1993 u zhvilluan disa muaj më vonë, ultra-nacionalisti neo-stalinist Vladimir Zhirinovsky, i cili mbronte pushtimin e Ukrainës, fitoi 23% të votave dhe partia neoliberale e mbështetur nga SHBA-ja u zvogëlua në fund. I dërgova një telegram me një rresht njërit prej oficerëve të CIA-s: “A më beson Departamenti i Shtetit tani?” Më thanë më vonë se kjo shkaktoi një dëfrim të hidhur.
Si përmbledhje, strategjia e ndryshimit të regjimit të SHBA-së kishte gjeneruar një kleptokraci fyese dhe në përputhje me këtë sot ne kemi globalisht një formë moralisht të pambrojtur të kapitalizmit rentier ku plutokratët po financojnë partitë kryesore politike dhe politikanët në interesin e tyre. Është ekonomia më e palirë e tregut e konceptuar ndonjëherë dhe nuk mjafton ta shohësh Britaninë e Madhe si “Kuptar i Botës”. Shteti është thellësisht i korruptuar dhe ne nuk do t’i shpëtojmë moçalit derisa të shfaqet një politikë e re progresive, transformuese, e cila mund të mobilizojë prekariatin në të gjitha pjesët e botës
E keqja që po kryen Rusia nuk do të mposhtet vetëm me mjete ushtarake. Sigurisht, ne të gjithë duhet t’i admirojmë dhe mbështesim ukrainasit tepër të guximshëm. Por është një transformim i vetë shoqërive tona që duhet të arrihet. Në përgjigje të nxitimit drejt një distopie ekologjike dhe një ekzistence groteske të pabarabartë dhe të pasigurt për kaq shumë, progresistët në politikë duhet të kenë një strategji koherente, të artikuluar mirë për çmontimin e kapitalizmit rentier.
Sot, neoliberalizmi nuk është armiku kryesor. Sot është koha për një radikalizëm të ri të bazuar në kundërshtimin parimor ndaj plutokracisë globale dhe ndaj sistemit të kapitalizmit rentier që bazohet në grabitjen grabitqare. Ne kemi nevojë për një Rilindje të re, për të ringjallur gjallërinë, bashkimin, lirinë dhe barazinë republikane. Deri më tani, në Britani dhe gjetkë, partitë e së majtës së vjetër po e frenojnë atë vizion transformues nga pragmatizmi i tepruar. Megjithatë, ashtu si natyra e urren një vakum, po ashtu edhe gjendja njerëzore. Ne kemi nevojë për një revoltë progresive, një revoltë që i kapërcen kufijtë kombëtarë dhe që është ekologjikisht rishpërndarëse. Dikush mund të shohë lastarët e gjelbër, por duhet vetëm të shpresojë se ka kohë që ata të rriten.
Përshtati në shqip: Argumentum.al
*Dr Guy Standing është bashkëpunëtor i kërkimit profesor në Universitetin SOAS të Londrës, anëtar i Akademisë së Shkencave Sociale në Mbretërinë e Bashkuar dhe bashkë-themelues dhe bashkë-president nderi i Rrjetit të Ardhurave Bazë Tokë (BIEN).
