Branka Latinoviç[i]
Sipas të dhënave të OKB-së për periudhën 2022-2023 në botë janë zhvilluar 40 luftëra. E gjithë kjo tregon se në botë përsëri sundon kompleksi ushtarako-industrial, shprehje e përdorur për herë të parë nga gjenerali i famshëm amerikan, Duajt Ajzenauer, pas dy mandateve presidenciale, në fjalimin e tij të përshëndetjes mes 17 janar 1961,
Agresioni rus në Ukrainë ka shkaktuar rritjen e tensioneve gjeopolitike, ekonomike dhe të sigurisë dhe ka imponuar fuqishëm pyetjen se në cilin drejtim do të zhvillohet rendi i ri botëror. Lufta në Lindje të Europës befasoi Europën dhe ShBA-të, të cilat u gjendën të papërgatitura për tu përballur me një situatë të tillë. E ndërtuar për dekada të tëra pas Luftës së Dytë Botërore, me mbështetjen e ShBA-ve, si një projekt paqesor, Europa u ballafaqua me realitetin se nuk disponon kapacitetet e duhura luftarke për të mbrojtur Ukrainën dhe furnizuar atë me sasi të mjaftueshme armatimesh që i nevojiten.
Invazini rus në Ukrainë tregoi se Europa, në kuptimin gjeopolitik nuk mund të veprojë e pavarur si fuqi bindëse ushtarake dhe faktor gjeopolitik pa mbështetjen dhe ndihmën e ShBA-ve. Në kushtet e ekzistencës së njëfare gare në llojin e saj për një ambjent të ri gjeopolitik më e vështira do të jetë vendosja e një ekuilibri bashkëpunimi në nivel global.
NATO me rolin drejtues të ShBA-ve, sëbashku me Bashkimin Europian, u organizua dhe në një afat të shkurtër siguroi për Ukrainën dorëzimin e ndihmës së duhur financiare, ekonomike dhe ushtarake. Sipas të dhënave të SIPRI-it (STOCKHOLM INTERNATINAL PEACE RESEARCH INSTITUTE- Instituti Ndërkombëtar për kërkime mbi paqen në Stokholm), ndihma financiare që ka marrë Ukraina gjatë vitit 2022 ishte 30 miljardë dollarë, shifër në të cilën ShBA-të morën pjesë me 19,9 miljardë. Para invazionit rus ndihma financiare ushtarake që ka marrë Ukraina arrinte shifrën një miljardë dollarë.
Sipas të dhënave të OKB-së, në periudhën 2022-2023 në botë janë zhvilluar 40 luftëra. Numuri i luftërave dhe intensiteti i tyre shtron pyetjen kush e sundon botën? E gjithë kjo tregon se botën e drejton kompleksi ushtarako-industrial, shprehje që pati përdorur për herë të parë gjenerali i lavdishëm Duajt Ajzenhauer, pas dy mandateve presidenciale, në fjalimin e tij të përshëndtjes me 17 janar 1061. Më shumë se luftërat paraardhëse, lufta në Ukrianë tregon rëndësinë e kompleksit teknologjiko-ushtarak për luftimin modern. Përdorimi i teknologjisë IT në prodhimin e armëve, përfshirë edhe aplikimet për drejtimin e operacioneve në fushën e luftës, përpunimi i të dhënave, shfrytëzimi i dronëve janë bërë faktorë kyç për suksesin në terren.
Europa është kontinenti i vetëm që ka ndërtuar arkitekturën e saj të sigurisë dhe përfaqëson projektin e përbashkët të të gjithë shteteve europiane, sëbashku me Federatën Ruse, ShBA-të dhe Kanadanë. Është ndërtuar me durim, nëpërmjet Organizatës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin Europian (OSBE). Me shumë marrëveshje në fushën e kontrollit të armatimeve ajo ka vendosur kufizime në numurin e formave të caktuara të armatimeve me pjesëmarrje të një numuri të madh shtetesh, janë miratuar deklarata për kufizimin vullnetar të numurit të njerëzve në forcat e armatosura. Sëbashku me masa të tjera që janë marrë në nivelet kombëtare mbi shërbimin e detyruar ushtarak, mbizotërimit të futjes së konceptit të ushtrisë profesionale, zvoglimit të ndarjes së mjeteve financiare në buxhetet për nevoja ushtarake, zvoglimi i industrisë ustarake si dhe klimës së mirë politike në Europë atëbotë, u patën krijuar kushtet për vazhdimin e njëfarë demilitarizimi të Europës.
Me këtë Europa manifestoi vullnetin e saj politik dhe vendosmërinë për paqen, begatinë, stabilitetin dhe sigurinë, dhe jo luftën në territorin e saj. Si rezultat i kësaj politike, sot jemi dëshmitarë se shtetet europiane në forcat e tyre të armatosura kanë një numur tejet më të vogël në përputhje me detyrimet e ndërmarra.
Detyrimet e marra nga Marrëveshjet, në përgjithësi, u respektuan deri në fillimin e luftës në Ukrainë, gjë me të cilën ndodhi erozioni i sistemit të vendosur europian të sigurisë. Megjithëse të gjithë marrëveshjet ekzistuese vazhdojnë të jenë në fuqi, jemi dëshmitarë se ai sistem, ndërtimi i të cilit zgjati me dekada të tëra, dhe në të cilën është investuar aq shumë, sot nuk funksionon. Përse? Ajo që tregon se organizatat ndërkombëtare dhe marrëveshjet ndërkombëtare që nënshkruhen nën patronatin e tyre, kanë aq potencial sa u japin vetë shtetet në marrëveshje. Nëse ato nuk respektohen, evitohen detyrimet që rrjedhin nga ato, sistemi nuk është në gjendje të funksionojë në vetvete. Ajo që të shqetëson më shumë është fakti se nuk ka gatishëmri për të rregulluar teknologji të reja të cilat dominojnë fuqishëm në luftërat që bëhen sot. Siç janë dronët. Inteligjineca artificiale…
Politikanët europianë javët e fundit po e ndryshojnë retorikën dhe gjithnjë e më shumë paralajmërojnë se Rusia mund të sulmojë ndonjë prej anëtarëve të NATO-s- vendet Balltike dhe Gjermaninë, në një periudhë prej 5 deri në 8 vite. Presidenti amerikan paralajmëron se në rast të dështimit të Ukrainës, është radha e Ballkanit. Këto nxitin një dallgë fushatash me rrezik konflikte të mëdha, ose më mirë të themi rrezikun e luftës në Europë. Me këtë justifikohet edhe nevoja për rritjen e buxheteve ushtarake me qëllim furnizimin me sasi të reja armatimi. Admirali Rob Bauer, shefi i komitetit ushtarak të NATO-s, deklaron se aleanca ushtarake po përballet me “botën më të rrezikshme në dhjetvjeçarët e fundit” dhe bën thirrje për “transformimin e NATO-s që të jetë gatshme për zhvillimin e luftës”.
Krahas gjithë kësaj, disa politikanë europianë bëjnë thirrje për krijimin e sulmit europian bërthamor. Në thelb kjo është ideja e Makronit, ose më mirë të themi mbajtja në forcave bërthamore në truallin e Europës, gjë që nuk përjashton edhe armët bërthamore britanike. Njëkohësisht deklarohet se ShBA-të planifikojnë stacionimin e armatimit bërthamor në truallin e Britanisë së Madhe, për herë të parë pas vitit 2008, kur i tërhoqën këto armë nga Britania e Madhe.
Jens Stoltenbergu, sekretari i përgjithshëm i NATO-s, para pak kohësh deklaroi se 18 nga 31 anëtarët e Aleancës kanë ndarë ndarë dy përqind ose më shumë të PBB-së për forcimin e mbrojtjes së NATO-s, duke përfshirë edhe planet e reja ambicioze për mbrojtjen e Europës. Në vitin 2022 buxhetet më të mëdha ushtarake në Europë i kishin: Britania e Madhe 68,5 miljardë, Gjermania 53,6 miljardë, Franca 53,6 miljardë, Ukraina 44,0 miljardë… Polonia 16,6 miljardë, Norvegjia 8,4 miljardë, Greqia 8,1 milardë.
Gjermania deklaroi e para se do të formojë Fondin prej 100 miljardë për armatime. Parlamenti francez miratoi buxhetin ushtarak i cili në periudhën 2024-2030 do të arrijë shifrën 413 miljardë euro, në raport me 295 miljardë që pati ndarë për periudhën 2019-2025. Polonia planifikon që deri në vitin 2026 të ketë fuqinë tokësore më të fortë në Europë dhe ndarja për mbrojtjen do të arrijë shifrën katër përqind të PBB-së.
Buxhetet më të mëdha në botë vazhdojnë të jenë ai amerikan që arrin shifrën 877 miljardë dollarë. Pastaj vjen Kina me 292 miljardë, Rusia me 86,4 miljardë, India me 81,4 miljardë, Arabia Saudite me 75 miljardë dollarë, Britania e Madhe me 68,5 miljardë dollarë.
Aramtimi në rajon
Në rajonin tonë po ndodh rritja e buxheteve ushtarake, furnizimi me sasitë e parë të formave më të reja të armëve. Për këtë, në përputhje me detyrimet nga Marrëveshja e Dejtonit për pesë kategori armatimesh, është i kufizuar numuri që mund të disponojnë Bosnjë e Hercegovina, Kroacia, Serbia dhe Mali i Zi. Megjithëse ka ndodhur rritja e buxheteve ushtarake të të gjitha palëve, dhe furnizime me sasi të reja armatimesh, edhe ato që nuk janë të përfshira në limitim, gjithsesi ato edhe tani janë nën limitin e marrëveshjes, ose numurit të armatimit që mund të disponojnë.
TREGTIA DHE FORCAT E ARMATOSURA
Sipas të dhënave të SIPRI-t, vlera e tregtisë botërore të armëve në vitin 2022, ishte 2.025 miljardë euro, ose 2,2 përqind e vlerës së PBB-së botërore. Pas ShBA-ve dhe Federatës Rusë, Franca në vitin 2022 zuri vendin e tretë në botë për eksport armësh. Njëkohësisht janë duke u rritur buxhetet ushtarake dhe Federata Ruse ka rritur shpenzimet ushtarake në nivelin e shpenzimeve që kishte në fillim të viteve 80-të të shekullit të kaluar. Në periudhën 2014-2022, Lituania e ka rritur buxhetin ushtaral me 270 përqind, ndërsa Letonia me 173 përqind. Po ndodh një prirje botërore për rritjen e buxheteve ushtarake.
Europa në periudhën 1989-2022 e zvogloi numurin e forcave njerzore në forcat e saj ushtarake nga 3,4 milionë në 1,3 milionë, ndërsa forcat ushtarake ruse sot janë në shifrën 3,3 milionë nga të cilët 600.000 luftojnë në Ukrianë. Nuk është ky problemi i vetëm i anëtarëve të NATO-s por, mbi të gjitha, plotësimi i pamjaftueshëm i njësive, rezervat e varfëra në magazina dhe kapacitetet e pamjaftueshme të industrisë ushtarake në lidhje me nevojat dhe planet e reja.
Zhozef Boreli deklaroi se “forcat e armatosura të BE-së duhet të jenë të gatshme për shumë gjëra kërkuese”. Sikurse theksoi “adoptimi me realitetin e ri para së gjithash do të thotë më shumë investime në mbrojtje”.
Kancelari gjerman Olaf Sholc ka inicuar ndërtimin e projektit të madh “mbrojtja qiellore” i cili ka si qëllim të krijojë një çadër mbrojtje të NATO-s për Europën. Qëllimi i mbrojtjes europiane qiellore është furnizimi me sisteme mbrojtëse në rast konflikti në Lindje të Europës.
Bashkimi Europian punon për krijimin e tregut të përbashkët të mbrojtjes. Komisioni Europian inicoi formimin e The European Defence Fund (EDF) në mënyrë që të mbështesë kërkimet shkencore dhe zhvillimin në fushën e industrisë ushtarake, të përparojë bashkëpunimin, projektet shkencore mes shteteve anëtare të BE-së në mënyrë që të forcojë teknologjinë më moderne ushtarake e cila mund të ndryshojë ecurinë e luftës. Mjetet financiare për këtë projekt në periudhën 2021-2027 janë planifikuar në shumën 2,7 milardë euro të destinuara për kërkime shkencore dhe projekte të reja.
Shtrohet pyetja nëse rritja e buxheteve ushtarake dhe futja e formave të reja të armatimeve në sistemin e mbrojtje së shteteve europiane – tipe të rinj avionësh, dronë, sisteme të reja antiajrore, përdoreimi i elketronikës, inteligjencës artificiale përbëjnë modernizim apo është një etapë e re në garën e armatimeve?
Në thelb, futja e tipeve të reja të armatimeve përbën modernizim, por njëkohësisht rrit garën për armatime sepse bëhet fjalë për tipe të reja armësh gjë e cila përparon në mënyrë cilësore aftësitë ushtarake të atyre shteteve që i disponojnë ato. Çdo futje e tipeve të reja të armatimeve në raport me ato shtete që nuk i disponojnë njëkohësisht ndryshon ekuilibrin e forcave në Europë.
Spiralja ushtarake është rritur në të gjithë fushat. Duke patur parasysh gjendjen aktuale do të ishte më adekuate të flitej për rinovim të kapaciteteve të përgjithshme ushtarake perëndimore dhe mbushje e limiteve ekzistuese, përfshirë edhe industrinë ushtarake. Kjo prirje karakterizon edhe rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Në buxhetet ushtarake po rrjedhin shuma të mëdha parash, dhe nuk duhet përjashtuar edhe dinamika e përforcuar ushtarake në të gjithë sektorët. Është duke ndodhur një rritje e madhe e industrisë ushtarake, kapacitetet e vjetra zëvendësohen me të vjetra. Të gjithë këtë e ndjek forcimi i rolit të industrisë teknologjike dhe rritja e rolit të kompanive të mëdha teknologjike.
*Përktheu për Argumentum Xhelal FEJZA
[i] Autorja është ish-ambasadore e Serbisë në OSBE, tani në pension dhe zëvendëskryetare e Forumit serb për marrëdhënie ndërkombëtare.
[ii] https://novimagazin.rs/iz-nedeljnika-nm/317649-nova-spirala-vojnih-troskova-u-evropi-i-svetu-ko-stvarno-vlada-svetom