Boshko Jakshiç-[i]
Më shumë se katër miljardë njerëz në mbarë botën, nga India, nëpërmet Europës, deri në ShBA, do të marrin pjesë këtë vit në zgjedhje duke testuar kësisoj demokracinë shëndeti global i së cilës është kaq i rrënuar, saqë shumë veta mendojnë se ka mbetur pa frymë dhe duhet dërguar në reanimacion.
Luftërat, konfliktet, gara e armatimeve, pesimizmi për klimën, padrejtësitë ekonomike, pabarazitë sociale dhe demografike në rritje, rilindja e nacionalizmit, ngritja e fashizmit, homofobija, autoritarzimi dhe “demokracitë joliberale”, fjalori i urrejtjes, frikërat nga ndryshimet progresive të lidhua me tolerancën ndaj larmisë, lufta e së djathtës për ruajtjten e sovraniteteve kombëtare dhe vlerat tradicionale të religjonit dhe familejs, rënia e besimit te institucionet, krizat financiare dhe migratore, injorimi i të drejtave njerzore dhe atyre të grave e pakicave kombëtare, liritë e kërcënuara të mediave, fushatat e dezinformimit dhe lajmeve të rrejshme të cilët i gjeneraon inteligjenca artificiale, teknologjitë e fshehta, manipumimi i opinionit publik, korrupsioni – është e gjatë kjo listë që ndikon në errësimin e horizonteve të demokracisë.
Cilësia e demokracisë është kthyer në nivelet e para afro dyzet vjetëve, ndërsa që nga vitit 2018, shumë vende po bëjnë më shumë prapa se po përparojnë në fushën e demokracisë. Vlerësimet thonë se megjithëse një pjesë e popullsisë globale ka njëfarë demokracie, më pak se tetë përqind jeton në “demokraci të plotë”. Tri të katërtat e botës janë nën rregjimet autoritare.
“Jemi të shqetësuar për shkak të efekteve negative që ka erozioni i demokracisë te të drejtat e njeriut”, thotë Sajmon Vokeri, shefi i seksionit për shtetin e së drejtës dhe demokracinë i Komisonit të OKB-së për të drejtat e njeriut. “Shumë njerëz ndjehen të braktisur sikur demokracia të mos i ketë përmbushur premtimet e saj”.
Bota është pak a shumë në shpërbërje. Zgjedhjet dikur zgjidhnin dilemat politike, sëpaku për njëfarë kohe. Tani nuk është më kështu. Mbizotëron mosbesimi kolektiv, ndërsa mospërputhja mes demokracisë si projekt dhe demokracisë si e ardhme është bërë burim krizash e cila është përhapur në mbarë Perëndimin. Profetët e apokalipsit të demokracisë janë gjithnjë e më të zëshëm.
Si erdhi puna deri në këtë gjendje kaotike?
Në rreshtin e parë të fajtorëve si rregull janë politikanët, por puna është se cilët politikanë. Përgjigja varet nga pozicionimi ideologjik i kritikut. Ata të spektrit liberal akuzojnë populistët e djathtë, nacionalistët dhe demagogët autoritarë. Ata që votojnë për të djathtën. fajësojnë liberalët se injorojnë popullin e zakonshëm dhe të gjithë fuqinë e kalojnë te tregjet dhe korporatat e egra, për t’ua hapur kufijtë besimeve fetare dhe kulturave “të huaja”.
“E djathta është nostalgjike për të kaluarën. E majta është nostalgjike për të ardhmen e munguar. Të ndryshëm radikalisht për nga synimet, ata kanë një pikë të përbashkët: fantazinë apokaliptike”, shkruan komentatori i njohur Ivan Krastev, kryetar i Qendrës për studime liberale në Sofje.
Polarizimi i ngarkesave të forta emotive pezullon demokracinë. Viktimë në këtë rast është vetë demokracia. Në Bashkimin Europian mendojnë se ajo është në rrezik. Megjithëse shumica e qytatarëve të BE-së mendojnë se vendet e tyre janë demokratike, në Francë, Greqi dhe Hungari nuk besojnë më në një gjë të tillë. Njëlloj është puna edhe në Shtetet e Bashkuara, në mënyrë të veçantë qëkur Donald Trampi kundërshtoi rezultatet e zgjedhjeve dhe refuzoi të pranojë normat demokratike. Nuk është e rastësishme që presidenti Xho Bajden e ka shpallur prioritet të mandatit të tij të parë luftën e demokracisë kundër autokracisë.
A mundet demokracia t’i plotësojë pritmëritë e atyre që jetojnë në “mjedis hibrid” ndërsa mbajtësit e pishtarit të lirisë janë të interesuar më shumë për përfitimin sesa për promovimin e demokracisë? Si të rekrutohen luftëtarët për lirinë ndërsa njëkohësisht koketohet turpshëm me autokratët? Kështu ishte puna dikur me Reza Pahlevin në Iran dhe me Muamer Kadafin në Libi, kështu është puna sot edhe me princin Salman në Rijad dhe Abdul Fatah el Sisin në Kajro. Tolerimi i përllogaritur i despotëve ka bërë që Jugu global nuk ka asnjë shtërngesë për të drejtat e njeriut dhe nuk i intereson të përzihet në luftën e Ukrainës, më sëpaku të solidarizohet ne Perëndimin e pasur dhe egoist.
Një nga ngashnjimet e demokracisë është “utopia reale” e saj. Racionaliteti i qëndrimeve teknokratike i reduktuar vetëm në parashikimet e tregut, shkallën e rritjes dhe tabelat statistikore janë pastërtisht e kundërta e parimeve të lirisë, e kësisoj e së panjohurës që demokracia nënkupton. Demokracisë së vërtetë i nevojitet drama, shkruante Aleksis de Tokvil në librin e tij të dëgjuar “Demokracia në Amerikë”. “Me t’u afruar zgjedhjet, intrigat janë gjithnjë e më aktive ndërsa agjitimi gjallërohet dhe përhapet gjithnjë e më shumë. Tërë kombi i perëndimit është në gjendje ethesh… Me t’u bërë të ditura rezultatet… gjithçka hesht”.
Demokracia do të duhej të ishte njëfarë terapie kolektive, por si erdhi puna deri këtu që edhe zgjedhjet nuk janë më garant për demokracinë? Është gjithnjë e më i kërcënuar realizimi i së drejtës universale se qytetarët nëpërmjet shfaqjes së lirisë së tyre, shprehjes së mendimeve, grumbullimeve dhe përbashkimeve, marrin pjesë në punët publike.
“Zgjedhjet e humbasin besueshmërinë kur nuk arrijnë të na bindin se përballemi me një krizë pa precedent dhe se është në dorën tonë që atë ta evitojmë”, konkludon Ivan Krastevi idetë e tij mbi “banalizimin e katastrofës”, e cila është parakusht që demokracia të funksionojë.
Qeverisja demokratike jo vetëm që duhet të jetë për popullin por duhet të burojë nga populli. Zgjedhjet janë shansi që pushteti të ndryshojë, por qytetarët në mbarë botën janë gjithnjë e më të bindur se vota e tyre nuk vlen asgjë. Këtu e ka burimin edhe pyetja nëse demokracia mund t’i mbijetojë vitit 2024.
Demokracia nuk është vetëm ideal politik, por realitet i cili me kolekcionin e aksioneve të përbashkëta duhet të sigurojë lirinë dhe begatinë. Demokracitë edhe më parë janë përballuar me sfida, por nuk ka dyshim se kjo e tanishmja është më seriozja.
Gjatë dy shekujve të fundit liberalizmi është rritur në sistem i cili jo vetëm që respeketon të drejtën individuale të zgjedhjes, por këmbëngul në shtetin ligjor, ndarjen e tri degëve të pushtetit, lirinë e gjyqësorit dhe mediave, lirinë e zgjedhjeve, tolerancën.
Përse atëherë autokratët kanë marrë yrysh?
I magjepsur me individualen, liberalizmi ka vendosur lidhje shoqërore që i paraprijnë përcaktimeve individuale: përkatësia etnike dhe religjoze e vendit, historia dhe kultura kolektive, familja – kategori këto që nuk zgjidhen për fitohen që në lindje.
Populistët e djathtë, sovranistët, nacionalistët ose tradicionalistët luajnë me dinakëri me këtë kartë duke kërcënuar themelet e demokracisë. Kërkojnë një udhëheqës të fuqishëm i cili do t’u ruajë shenjtërinë e shoqërisë dhe do të parandalojë kaosin moral.
Kjo kohë është në anën e tyre.
Pa marrë parasysh se cili do të fitojë në zgjdhjet e këtij viti në 60 shtete të botës, demokacia nuk guxon të heqë dorë nga ambicjet e saj, por rendi liberal duhet të jetë i vetëdijshëm për kufizimet vetiuake. Do të jenë të nevojshme ide novatore që të mbijetojë.
Ndoshta demokracisë i mungon – demokratizimi.
*Përktheu për Argumentum Xhelal FEJZA
[i] https://www.politika.rs/sr/clanak/616219/Pogledi/Demokratija-u-opasnosti